"АРАКС НЕ ТЕРПИТ МОСТОВ"
Древнеримский историк Юстиниан в одном из своих трудов писал: "Непростительно было бы умолчать о таком государстве как Армения, пределы которой, после Рима и Парфии (Ирана), были пространнее всех царств мира. Ибо она простиралась от Каппадокии до Каспийского моря".
Действительно, территория Армении в древние времена была велика. По свидетельству греческих и вавилонских источников, Армения занимала шестое место в мире по численности населения и третье - по территории. В неё входила, во-первых, Великая Армения, включавшая в себя центральную часть Армянского нагорья; во-вторых, Малая Армения, включавшая западные земли в верховьях рек Ликоса, Галиа и Евфрата; в-третьих, Софена (Цопк), расположенная между Евфратом и верховьем Тигра. Территория древней Армении находилась в узле торговых путей, связывавших Запад и Восток, путей, которые шли в Китай и Индию. Именно поэтому из-за Армении шла ожесточенная борьба между крупнейшими древними государствами.
Армения была богатой страной. В своём знаменитом "Анабасисе" Ксенофонт писал, что отступавшие через Армению греки нашли в этом государстве в большом количестве хлеб, скот, ароматные вина, "незнакомый напиток жёлтого цвета, который неизвестен римлянам и грекам" - пиво, так понравившееся воинам, различные масла, изюм и другие продукты земледелия, скотоводства и садоводства.
Наибольшего расцвета древняя Армения достигла в период правления "царя царей" Тиграна II Великого (95-55 гг. до н.э.). Он заключил союз с понтийским царём Митридатом VI Евпатором, женившись на его дочери - Клеопатре. Оба государства разделили сферы своего влияния в Малой Азии и обязались оказывать друг другу военную помощь.
С целью усиления военной мощи Армении была реорганизована армия. Об этом древнейший историк Армении Мовсес Хоренаци сообщает следующее: "Пехота очутилась на конях, пращники все без исключения стали искусными стрелками, секироносцы вооружились мечом и копьем, а легко вооружённые воины - щитом и панцирем. Достаточно было одного вида этого воинства, собранного вместе, закованного в блещущие и сияющие латы, чтобы обратить неприятеля в бегство".
Хорошо вооружённая, боеспособная армия Тиграна Великого захватила на западе Месопотамию, Каппадокию, Киликию и Сирию, на востоке - Мидию и Парфию (Иран). Все торговые пути Малой Азии оказались в руках Армении. Более того: армянские войска захватили на юге Финикию (нынешний Ливан), подчинили Иудею (Израиль), Набатию (территории современных Саудовской Аравии и Иордании). На севере Тигран покорил Колхиду, Иберию (Грузию) и Албанию (нынешний Азербайджан). Границы Армянской империи простирались от Египта до Грузии, от нынешнего Афганистана до Понта. Все страны и народы, находившиеся на этом огромном пространстве, или входили в состав империи, или платили ей дань. По свидетельству личного летописца армянского царя, греческого историка Метродора Скепсийского, надменного армянского императора обслуживали не простые рабы, а цари 12 покорённых стран. К примеру, иберийский царь помогал Тиграну садиться на коня. Албанский царь подавал ему по утрам полотенце. Четверо других царей служили в личной охране Тиграна.
Непрерывный рост могущества Армении, находившейся в союзе с Митридатом, угрожал уже азиатским владениям всесильной Римской империи, с тревогой следившей за успехами армянского царя. Тигран и Митридат намеревались освободить цивилизованную Элладу (Грецию) от римских варваров и перевести боевые действия в Европу. Этого Рим стерпеть уже не мог. Поэтому железные римские легионы были брошены вначале против Митридата, а затем и против Армении.
Союзническая армяно-понтийская армия Митридата и Тиграна нанесла поражение римской армии в Малой Азии, а затем вторглась в Грецию и заняла Афины. Митридат объявил об освобождении греков от римского ига. Многочисленными рабами он усилил своё войско, но освобождение рабов в завоеванных областях напугало греческих рабовладельцев, которые перешли на сторону Рима и в дальнейшей борьбе способствовали победе римлян над армией Митридата.
Когда господство римлян в Греции оказалось под угрозой, против Митридата была послана сильная римская армия под командованием консула Суллы. Митридат был вынужден уйти из Европы. В дальнейшем римляне перенесли войну в Малую Азию, направив против Митридата новую армию под командованием консула Лукулла. Эта римская армия разбила войско понтийского царя, и он бежал к зятю, в Армению - к Тиграну Великому, которого Цицерон называл самым грозным врагом Рима.
Чтобы упрочить римское господство на Ближнем Востоке, Лукулл в 69 году до н.э. предпринял поход в Армению. В это время Тигран находился в Сирии, где ему и донесли, что римская армия без объявления войны вторглась в страну. Обычно Рим так не поступал: гордые римляне считали, что их армия - самая сильная в мире, поэтому всегда предупреждали врагов о готовящемся нападении. В случае с Арменией было сделано исключение, из-за чего Лукулл, впоследствии разбитый Тиграном и бежавший из Армении, подвергся насмешкам политических соперников в Сенате.
Первое сражение Тигран проиграл. Римский историк Тит Ливий сообщает, что армян было в 20 раз меньше врагов, то есть римлян. Воспользовавшись отсутствием Тиграна, Лукулл осадил столицу Тигранакерт, окружив его глубоким рвом (справка: в 1-ом веке до нашей эры армянский царь основал четыре столицы под названием Тигранакерт. Развалины одного из них сохранились в Нагорном Карабахе - Арцахе, являвшемся десятой провинцией Великой Армении - ред.). Установив осадные машины, римляне стали расшатывать стены города. В это время по приказу находившегося на пути в Армению Тиграна 6-тысячный элитный отряд армянской конницы, разгромив передовые легионы римлян и прорвав их укрепления, вошёл в город, забрал обосновавшуюся там семью царя и вывез её из города.
Тигран, возмущённый вероломством Рима, напавшего на Армению без объявления войны (что считалось огромным бесчестьем в древнем мире), решил не раздумывая напасть на легионы Лукулла. Прибывший к нему Митридат советовал не вступать с римлянами в бой, а вначале подготовиться, окружить их конницей, опустошить окрестности и изнурить голодом. Тигран отверг этот совет Митридата и двинулся к Тигранакерту. Его армия, наспех сколоченная в основном из отрядов порабощённых стран, потерпела поражение.
Гарнизон Тигранакерта со стен города видел всё. В связи с этим отряд иноземных наёмников, находившийся на службе у Тиграна, поднял мятеж и захватил часть крепостной стены. Затем наёмники дали сигнал римлянам, которые на этом участке поднялись на стену и ворвались в город. Тигранакерт был разграблен...
Пылающий местью Тигран действовал опрометчиво. Он не организовал разведку и поэтому не знал сил и группировки противника. Решив, что римская конница составляет все силы Лукулла, он с насмешкой сказал о ней: "Если это послы, просящие мира, то их слишком много, если же враги, то их слишком мало" (Аппиан). Он был слишком упоён первым легким успехом и позволил врагу нанести удар с тыла.
Неудача под Тигранакертом не сломила волю "царя царей". Снова было набрано войско, на сей раз укомплектованное исключительно из армян. Армия Лукулла углубилась в скалистые области Великой Армении и оторвалась от своей базы, вследствие чего легионы вынуждены были переносить лишения и постоянно подвергались внезапным нападениям отрядов армянского войска. Против римской армии вело борьбу и население Армении, что определяло неустойчивость тыла. В 68 году до н.э. в верховьях реки Аракс произошло второе армяно-римское сражение - римляне потерпели разгромное поражение. Лукулл с остатками войска бежал из Армении.
Не удовлетворившись этим, Тигран настиг римлян и в Понте, где произошло третье сражение между армянской и римской армиями. Эта битва завершилась окончательным разгромом римлян - по свидетельству историков, в ней погибли более 70 центурионов...
Взбешенный римский Сенат направил в Армению новую армию под командованием великого Помпея. Римские источники сообщают, что этому назначению был в особенности рад Гай Юлий Цезарь, который был уверен, что Тигран обязательно разгромит также Помпея и он таким образом избавится от своего извечного соперника, как избавился от другого - Лукулла. Цезарь стремился к абсолютной власти в Риме, мешали ему только Лукулл и Помпей. Армяне уже "помогли" ему справиться с Лукуллом. Настала очередь Помпея.
Но всё сложилось иначе. Помпей был тонким дипломатом. Прекрасно сознавая с каким врагом ему придётся столкнуться, он не торопился вступать в бой с Тиграном. Римский полководец знал историю Александра Македонского, не рискнувшего напасть на Армению, а благоразумно обошедшего её стороной. Помнил он и о сражении под Гавгамелами, где персидское войско было разбито Александром и только правый фланг персов разгромил македонцев. Этот фланг персидской армии был сформирован из армян.
Исходя их этого, Помпей решил действовать другими методами. Римской разведке удалось подкупить младшего сына Тиграна (рождённого от иноземки) и убедить его поднять вооруженный мятеж против отца. Одновременно в Армению вторглись войска Парфии (Ирана), царь которой был недоволен тем, что Тигран отобрал у него титул "царя царей".
Оказавшись между тремя врагами, Тигран не растерялся: за короткий срок он разгромил и парфян, и войска мятежников. Но на римлян сил уже не хватило. В этой ситуации армянский царь счёл благоразумным предложить Помпею заключить мир. Это предложение было немедленно принято Римом. Более того: армянскому царю была сохранена корона и значительная часть территориальных завоеваний, а сам он был провозглашен "другом и союзником римского народа".
***
Но на этом армяно-римская война не закончилась. С переменным успехом она длилась больше 100 лет. За этот период многое менялось: римляне не раз вторгались в Армению, сжигая города и сёла, армяне мстили, нанося ответные удары. В Армению была доставлена отрубленная голова знаменитого Марка Красса (победителя Спартака) - в подарок армянскому царю, а Марку Антонию и египетской царице Клеопатре удалось заманить в гости сына Тиграна - царя Артавазда Второго, пленить его и казнить.
Самый активный период армяно-римской войны практически закончился в 1-ом веке уже нашей эры, в 62 году, битвой в местности Рандея (Западная Армения), где армянский царь Тиридат наголову разбил армию римского полководца Пета. После битвы римская армия подверглась унизительной процедуре прохождения под "ярмом", устроенным из трех копий. Тысячи римских легионеров на коленях прошли под копьями - такого унижения за всю свою историю Рим ещё не знал. Лишь в 5 веке нашей эры галлы повторили эту процедуру...
После этого римский император Нерон вынужден был заключить окончательный мир с Тиридатом и смириться с независимостью так и не покоренной Армении.
Упорство армянского народа в борьбе с самым могущественным в то время государством мира воспели даже римские поэты. В одной их своих поэм знаменитый римский поэт Вергилий призывал своих соотечественников помнить о том, что "Аракс не терпит мостов". Под "Араксом - матерью рек армянских" великий римлянин подразумевал армянский народ, под "мостом" - чужеземное иго...
Будем надеяться, что слова древнеримского поэта запомнят и нынешние руководители Армении, вся проблема которых заключается в том, что в своё время они пропустили в школе пару уроков истории...
Ваграм АГАДЖАНЯН
Главный редактор газеты "Третья Сила Плюс"
На снимках: карта Армянской империи эпохи Тиграна II Великого. Монеты с изображением армянского царя Тиграна II.
АРМЕНИЯ: ЕДИНСТВЕННОЕ ПОРАЖЕНИЕ НЕПОБЕДИМОГО АЛЕКСАНДРА МАКЕДОНСКОГО
После того, как армянская армия дважды разгромила его победоносные войска, великий завоеватель Александр Македонский принял решение обойти Армению стороной - от греха подальше, не искушая судьбу...
Подробнее:
https://thirdforceplus.blogspot.com/2020/03/blog-post.html
https://thirdforceplus.blogspot.com/2020/03/blog-post_11.html
ДЭВИД ЛЭНГ: "АРМЯНСКИЙ ШЛЕМ С КОНСКОЙ ГРИВОЙ НАШЁЛ ПОДРАЖАТЕЛЕЙ В ДРЕВНЕЙ ГРЕЦИИ И РИМЕ"
Подробнее:
https://thirdforceplus.blogspot.com/2024/02/blog-post_6.html
https://thirdforceplus.blogspot.com/2024/07/blog-post_12.html
***
Армению не смог победить даже Рим: Платошкин
https://www.youtube.com/watch?v=XH5Fi7nJ7IY
***
"ԱՐԱՔՍԸ ԿԱՄՈՒՐՋՆԵՐ ՉԻ ՀԱՆԴՈՒՐԺՈՒՄ"
Հայ-հռոմեական պատերազմը փոփոխական հաջողությամբ տևեց շուրջ 100 տարի ու ավարտվեց Հռոմի ջախջախիչ պարտությամբ և Հայաստանի փայլուն հաղթանակով
Հին հռոմեացի պատմաբան Հուստինիանոսն իր աշխատություններից մեկում գրել է. "Աններելի կլիներ լռել այնպիսի պետության մասին, ինչպիսին Հայաստանն է, որի սահմանները Հռոմից և Պարթևստանից (Իրանից) հետո ավելի ընդարձակ էին, քան աշխարհի բոլոր թագավորությունները։ Որովհետև այն ձգվում էր Կապադովկիայից մինչև Կասպից ծով"։
Հայաստանի տարածքը հնում իսկապես շատ մեծ է եղել։ Հունական և բաբելոնյան աղբյուրների վկայությամբ ՝ Հայաստանը բնակչության թվով 6-րդն էր աշխարհում, իսկ տարածքով ՝ 3-րդը։ Այն ներառում էր, առաջին հերթին, Մեծ Հայքը, Հայկական Լեռնաշխարհի կենտրոնական մասը, երկրորդ ՝ Փոքր Հայքը, որը ներառում էր արևմտյան հողերը Լիկոս, Գալիս ու Եփրատ գետերի վերին հոսանքներում, երրորդ ՝ Սոֆենան (Ծոփք), որը գտնվում էր Եփրատի և Տիգրիսի միջև։ Հին Հայաստանի տարածքը գտնվում էր Արևմուտքն ու Արևելքը կապող առևտրային ուղիների հանգույցում, ուղիներ, որոնք ձգվում էին դեպի Չինաստան և Հնդկաստան։ Այդ իսկ պատճառով Հայաստանի համար կատաղի պայքար էր ընթանում հնագույն խոշորագույն պետությունների միջև։
Հայաստանը հարուստ երկիր էր։ Իր հայտնի "Անաբասիսում" Քսենոփոնը գրել է, որ Հայաստանի տարածքով նահանջող հույները այդ երկրում գտել են մեծ քանակությամբ հաց, անասուն, անուշահոտ գինիներ, "դեղին գույնի անծանոթ ըմպելիք, որն անհայտ է հռոմեացիներին և հույներին" ՝ հույն ռազմիկներին այդքան դուր եկած գարեջուրը, տարբեր յուղեր, չամիչ և գյուղատնտեսության, անասնապահության և այգեգործության այլ ապրանքներ։
Հնագույն Հայաստանն իր առավելագույն ծաղկման է հասել "արքայից արքա" Տիգրան Բ Մեծի օրոք (մ.թ. ա. 95-55 թթ.): Նա դաշինք կնքեց Պոնտոսի թագավոր Միհրդատ VI Եվպատորի հետ ՝ ամուսնանալով նրա դստեր ՝ Կլեոպատրայի հետ։ Երկու տերությունները կիսեցին իրենց ազդեցության ոլորտները Փոքր Ասիայում և պարտավորվեցին միմյանց ռազմական օգնություն ցուցաբերել։
Հայաստանի ռազմական հզորության ուժեղացման նպատակով վերակազմավորվեց բանակը։ Այս մասին Հայաստանի հնագույն պատմիչ Մովսես Խորենացին հայտնում է հետևյալը. "Հետևակ կռվողները ձիավոր դարձան, պարսերով կռվողները՝ հաջող աղեղնավորներ, կոպալներով կռվողները զինվեցին սրերով ու տեգավոր նիզակներով, մերկերը պատսպարվեցին վահաններով և երկաթե զգեստներով: Ու երբ նրանք մի տեղ հավաքվեին, միայն նրանց արտաքին տեսքն ու նրանց պահպանակների ու զենքերի փայլմունքը բավական էին թշնամիներին հալածելու և վանելու համար":
Տիգրան Մեծի լավ զինված, մարտունակ բանակը արևմուտքում գրավել է Միջագետքը, Կապադովկիան, Կիլիկիան և Սիրիան, արևելքում ՝ Մարաստանը և Պարթևստանը (Իրանը)։ Փոքր Ասիայի բոլոր առևտրային ուղիները հայտնվել են Հայաստանի հսկողության տակ։ Ավելին ՝ հայկական զորքերը հարավում գրավեցին Փյունիկիան (ներկայիս Լիբանանը), ենթարկեցին Իսրայելը, Նաբաթիան (ներկայիս Սաուդյան Արաբիայի և Հորդանանի տարածքները)։ Հյուսիսում Տիգրանը նվաճել է Կոլխիդան, Իբերիան (Վրաստանը) և Աղվանքը (ներկայիս Ադրբեջանը)։ Հայկական կայսրության սահմանները ձգվում էին Եգիպտոսից մինչև Վրաստան, ներկայիս Աֆղանստանից մինչև Պոնտոս։ Այս հսկայական տարածքում գտնվող բոլոր երկրներն ու ժողովուրդները կամ կայսրության մաս էին կազմում, կամ տուրք էին վճարում հայկական տերությանը: Հայոց թագավորի անձնական մատենագիր, հույն պատմիչ Մետրոդորոս Սկեպսացու վկայությամբ, սեգ ու բարձրամիտ հայ կայսրին սպասարկել են ոչ թե հասարակ ստրուկները, այլ նվաճված 12 երկրների թագավորները: Օրինակ ՝ Իբերիայի թագավորն օգնում էր Տիգրանին նստել ձիու վրա։ Աղվանական թագավորը առավոտյան նրան սրբիչ էր մատուցում։ Չորս թագավորներ ծառայում էին Տիգրանի անձնական պաշտպանության մեջ՝ թիկնապահի կարգավիճակով։
Միհրդատի հետ դաշինքի մեջ գտնվող Հայաստանի հզորության շարունակական աճը սպառնում էր արդեն հռոմեական ամենազոր կայսրության ասիական տիրույթներին. Հռոմում տագնապով էին հետևում հայոց թագավորի հաջողություններին։ Տիգրանն ու Միհրդատը մտադիր էին ռազմական գործողությունները տեղափոխել Եվրոպա և ազատել քաղաքակիրթ Հելլադան (Հունաստանը) հռոմեական բարբարոսներից։ Սա Հռոմը հանդուրժել արդեն չէր կարող. ուստի երկաթե հռոմեական լեգեոնները նետվեցին նախ Միհրդատի, ապա նաև Հայաստանի դեմ։
Միհրդատի և Տիգրանի հայ-պոնտական դաշնակցային բանակը Փոքր Ասիայում պարտության մատնեց հռոմեական զորքերին, ապա ներխուժեց Հունաստան և գրավեց Աթենքը։ Միհրդատը հայտարարեց Հունաստանը ազատագրված հռոմեական լծից։ Բազմաթիվ ստրուկներով նա ուժեղացրեց իր բանակը, բայց նվաճված տարածքներում ստրուկների ազատագրումը վախեցրեց հույն ստրկատերերին, ովքեր անցան Հռոմի կողմը և հետագա պայքարում նպաստեցին հռոմեացիների հաղթանակին Միհրդատի բանակի նկատմամբ։
Երբ Հունաստանում հռոմեացիների գերիշխանությունը հայտնվեց սպառնալիքի տակ, Միհրդատի դեմ ուժեղ հռոմեական բանակ ուղարկվեց հյուպատոս Սուլլայի հրամանատարությամբ։ Միհրդատը ստիպված էր հեռանալ Եվրոպայից։ Հետագայում հռոմեացիները պատերազմը տեղափոխեցին Փոքր Ասիա ՝ նոր բանակ ուղարկելով Միհրդատի դեմ ՝ հյուպատոս Լուկուլլոսի հրամանատարությամբ։ Հռոմեական այս բանակը ջախջախեց Պոնտոսի թագավորի զորքը, և նա փախավ Հայաստան՝ փեսայի, Տիգրան Մեծի մոտ, որին Ցիցերոնը անվանում էր Հռոմի ամենասարսափելի թշնամին։
Մերձավոր Արևելքում հռոմեական տիրապետությունն ամրապնդելու համար Լուկուլլոսը մ.թ. ա. 69 թվականին արշավեց դեպի Հայաստան։ Այդ ժամանակ Տիգրանը գտնվում էր Սիրիայում, որտեղ էլ նրան տեղեկացրին, որ հռոմեական բանակն, առանց պատերազմ հայտարարելու, ներխուժել է երկիր։ Հպարտ հռոմեացիները կարծում էին, որ իրենց բանակն ամենաուժեղն է աշխարհում, ուստի նրանք միշտ զգուշացնում էին թշնամիներին առաջիկա հարձակման մասին: Հայաստանի դեպքում բացառություն արվեց, ինչի պատճառով Լուկուլլոսը, որը հետագայում ջախջախվեց Տիգրանի կողմից և փախավ Հայաստանից, ենթարկվեց Սենատում քաղաքական մրցակիցների ծաղրանքին։
Առաջին ճակատամարտում Տիգրանը պարտվեց։ Հռոմեացի պատմաբան Տիտոս Լիվիոսը հայտնում է, որ հայերը 20 անգամ ավելի քիչ էին, քան թշնամիները, այսինքն ՝ հռոմեացիները: Օգտվելով Տիգրանի բացակայությունից ՝ Լուկուլլոսը պաշարել է Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը՝ այն շրջապատելով խոր փոսերով (տեղեկանք. մ.թ.ա.1-ին դարում հայոց թագավորը հիմնել է չորս մայրաքաղաք ՝ Տիգրանակերտ անվանումով։ Դրանցից մեկի ավերակները պահպանվել են Արցախում, որը Մեծ Հայքի տասներորդ նահանգն էր - խմբ.)։ Պաշարման մեքենաներ տեղադրելով ՝ հռոմեացիները սկսեցին խարխլել քաղաքի պատերը։ Այդ ժամանակ դեպի Հայաստան շտապող Տիգրանի հրամանով հայոց հեծելազորի 6-հազարանոց էլիտար ջոկատը, ջախջախելով հռոմեացիների առաջավոր լեգեոններն ու ճեղքելով նրանց ամրությունները, մտավ Տիգրանակերտ և դուրս բերեց թագավորի ընտանիքը քաղաքից։
Տիգրանը, վրդովված Հռոմի ուխտադրուժությունից, որը հարձակվեց Հայաստանի վրա առանց պատերազմ հայտարարելու (ինչը մեծ անպատվություն էր համարվում հին աշխարհում), որոշեց առանց վարանելու հարձակվել Լուկուլլոսի լեգեոնների վրա։ Նրա մոտ ժամանած Միհրդատը խորհուրդ տվեց հռոմեացիների հետ առայժմ մարտի չբռնվել, այլ նախ պատրաստվել, շրջապատել նրանց հեծելազորով, ավերել շրջակայքը և սովից ուժասպառ անել։ Տիգրանը մերժեց Միհրդատի այդ խորհուրդը և շարժվեց դեպի Տիգրանակերտ։ Նրա հապճեպորեն հավաքված բանակը, որը կազմավորված էր հիմնականում ստրկացված երկրների զինյալներից, պարտություն կրեց։
Տիգրանակերտի կայազորը քաղաքի պարիսպներից ամեն ինչ տեսավ։ Այդ կապակցությամբ Տիգրանի մոտ ծառայության մեջ գտնվող օտար վարձկանների ջոկատը ապստամբություն բարձրացրեց և գրավեց պարսպի մի մասը։ Այնուհետև վարձկանները ազդանշան տվեցին հռոմեացիներին, որոնք այդ հատվածում բարձրացան պատը և ներխուժեցին քաղաք։ Տիգրանակերտը թալանվեց և ավերվեց…
Վրեժով լեցուն Տիգրանը անխոհեմ է գործել։ Նա հետախուզություն չէր կազմակերպել ու, հետևաբար, չգիտեր հակառակորդի իրական ուժերն ու հնարավորությունները։ Կարծելով, որ հռոմեական հեծելազորը կազմում է Լուկուլլոսի բանակի հիմնական ուժը, նա հեգնանքով ասաց. "Եթե սրանք խաղաղություն խնդրող դեսպաններ են, ապա չափազանց շատ են, եթե թշնամիներ են, ապա շատ քիչ" (Ապպիանոս): Նա չափազանց ոգևորված էր առաջին հեշտ հաջողությունից և թույլ տվեց, որ թշնամին հարվածի թիկունքից:
Տիգրանակերտի տակ անհաջողությունը չի կոտրել "արքայից արքայի" կամքը։ Կրկին զորք հավաքվեց ՝ այս անգամ համալրված բացառապես հայերից։ Լուկուլլոսի բանակը խորացել է Մեծ Հայքի ժայռոտ շրջաններ և պոկվել իր բազայից, ինչի հետևանքով լեգեոնները ստիպված են եղել կրել զրկանքներ և մշտապես ենթարկվել են հայկական ջոկատների անդադար ու հանկարծակի հարձակումներին։ Հռոմեական բանակի դեմ պայքար էր մղում նաև Հայաստանի բնակչությունը, ինչը որոշում էր թիկունքի անկայունությունը։ Մ.թ.ա. 68 թ. Արաքս գետի վերին հոսանքում տեղի ունեցավ հայ-հռոմեական երկրորդ ճակատամարտը. հռոմեացիները ջախջախիչ պարտություն կրեցին: Լուկուլլոսը զորքի մնացորդներով փախավ Հայաստանից։
Դրանով չբավարարվելով ՝ Տիգրանը հռոմեացիներին հասավ նաև Պոնտոսում, որտեղ տեղի ունեցավ երրորդ ճակատամարտը հայկական և հռոմեական բանակների միջև։ Այս ճակատամարտն ավարտվեց հռոմեացիների վերջնական պարտությամբ. պատմաբանների վկայությամբ՝ դրանում զոհվեցին ավելի քան 70 հռոմեացի ցենտուրիոններ…
Հռոմի կատաղած Սենատը նոր բանակ ուղարկեց Հայաստանի դեմ մեծն Գնեոս Պոմպեոսի հրամանատարությամբ։ Հռոմեական աղբյուրները հայտնում են, որ այդ նշանակումից հատկապես ուրախ էր Գայոս Հուլիոս Կեսարը, ով համոզված էր, որ Տիգրանն անպայման ջախջախելու է նաև Պոմպեոսին, և նա այդ կերպ կազատվի իր դարավոր մրցակցից, ինչպես ազատվել է մյուսից ՝ Լուկուլլոսից։ Կեսարը Հռոմում ձգտում էր բացարձակ իշխանության, միայն Լուկուլլոսն ու Պոմպեոսն էին խանգարում նրան։ Հայերն արդեն "օգնել են" նրան ձերբազատվել Լուկուլլոսից։ Հերթը Պոմպեոսին էր։
Բայց ամեն ինչ այլ կերպ ստացվեց։ Պոմպեոսը նուրբ դիվանագետ էր։ Քաջ գիտակցելով, թե ինչ թշնամու հետ գործ ունի, նա չէր շտապում մարտի մեջ մտնել Տիգրանի հետ։ Հռոմեացի զորավարը գիտեր Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմությունը, ով չհամարձակվեց հարձակվել Հայաստանի վրա, այլ խոհեմաբար շրջանցեց այն։ Նա հիշում էր նաև Գավգամելայի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտի մասին, որտեղ պարսկական բանակը ջախջախվեց Ալեքսանդրի կողմից, ու միայն պարսիկների աջ թևը հաղթեց մակեդոնացիներին. պարսկական բանակի այս թևը կազմավորված էր հայերից…
Հաշվի առնելով այդ ամենը, Պոմպեոսը որոշեց գործել այլ մեթոդներով։ Հռոմեական հետախուզությանը հաջողվել է կաշառել հայոց արքայի կրտսեր որդուն ՝ Տիգրանին (ծնված օտարից) և համոզել նրան զինված ապստամբություն սկսել հոր դեմ։ Միաժամանակ Հայաստան ներխուժեցին Պարթևստանի (Իրանի) զորքերը, որի թագավորը դժգոհ էր, որ Տիգրանն իրենից խլեց "արքայից արքա" տիտղոսը։
Հայտնվելով երեք թշնամիների միջև՝ Տիգրանը չշփոթվեց ու չընկճվեց. կարճ ժամանակում նա ջախջախեց և պարթևներին, և ապստամբների զորքերին։ Բայց հռոմեացիների համար արդեն ուժ չկար։ Այս պայմաններում հայոց թագավորը խելամիտ համարեց Պոմպեոսին առաջարկել խաղաղություն կնքել։ Այս առաջարկն անմիջապես ընդունվեց Հռոմի կողմից։ Ավելին ՝ հայոց թագավորը պահպանեց և թագը, և տարածքային նվաճումների զգալի մասը ու հռչակվեց "հռոմեական ժողովրդի բարեկամ և դաշնակից"։
***
Բայց դրանով հայ-հռոմեական պատերազմը չավարտվեց։ Փոփոխական հաջողությամբ այն տևեց ավելի քան 100 տարի: Այս ընթացքում շատ բան է փոխվել. հռոմեացիները մեկ անգամ չէ, որ ներխուժել են Հայաստան ՝ այրելով քաղաքներն ու գյուղերը, հայերը վրեժ էին լուծում ՝ պատասխան հարվածներ հասցնելով հռոմեական բանակին։ Հայաստան բերվեց հանրահայտ Մարկոս Կրասոսի (Սպարտակի հաղթողի) կտրված գլուխը ՝ որպես նվեր հայոց թագավորին, իսկ Մարկոս Անտոնիոսին ու Եգիպտոսի թագուհի Կլեոպատրային հաջողվեց հյուր հրավիրել Տիգրանի որդուն ՝ Արտավազդ Բ թագավորին, խաբեությամբ գերել նրան և մահապատժի ենթարկել։
Հայ-հռոմեական պատերազմի ամենաակտիվ շրջանը, ըստ էության, ավարտվեց արդեն մ.թ. 1-ին դարում ՝ 62 թվականին, Ռանդեա (Արևմտյան Հայաստան) տեղանքում կայացած ճակատամարտով, որտեղ հայոց թագավոր Տիրիդատոսը գլխովին ջախջախեց հռոմեացի զորավար Պետոսի բանակը։ Ճակատամարտից հետո հռոմեական բանակը ենթարկվեց երեք նիզակներից կազմված "լծի" տակ անցնելու նվաստացուցիչ ընթացակարգի։ Հազարավոր հռոմեացի զինվորներ և հրամանատարներ ծնկաչոք անցան "լծի" տակ. իր ողջ պատմության ընթացքում Հռոմը նման ստորացում դեռ չի տեսել: Միայն մ.թ. 5-րդ դարում գալլերը կրկնեցին այս ընթացակարգը...
Դրանից հետո հռոմեական կայսր Ներոնը ստիպված եղավ վերջնական խաղաղություն կնքել Տիրիդատոսի հետ և հաշտվել այդպես էլ չհպատակեցված Հայաստանի անկախության հետ։
Հայ ժողովրդի համառությունն ու խիզախությունը այն ժամանակ աշխարհի ամենահզոր պետության դեմ պայքարում գովերգել են անգամ հռոմեացի բանաստեղծները։ Իր բանաստեղծություններից մեկում հռոմեացի հայտնի բանաստեղծ Վերգիլիոսը կոչ էր անում իր հայրենակիցներին հիշել, որ "Արաքսը կամուրջներ չի հանդուրժում"։ "Հայոց գետերի Մայր՝ Արաքս" ասելով մեծ հռոմեացին նկատի ուներ հայ ժողովրդին, "կամուրջ" ասելով ՝ օտար լուծը…
Հուսանք, որ հին հռոմեացի բանաստեղծի խոսքերը կհիշեն նաև Հայաստանի ներկայիս ղեկավարները, որոնց ամբողջ խնդիրն այն է, որ ժամանակին նրանք դպրոցում բաց են թողել պատմության մի քանի դաս…
Վահրամ ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ
"Երրորդ ՈՒժ Պլյուս" թերթի գլխավոր խմբագիր
Լուսանկարներում. Տիգրան Բ Մեծի ժամանակաշրջանի Հայկական կայսրության քարտեզը: Հայոց արքա Տիգրան Բ-ի պատկերով մետաղադրամներ:
Այն բանից հետո, երբ հայկական զինուժը ջախջախեց նրա հաղթական բանակը, մեծն նվաճող Ալեքսանդր Մակեդոնացին այլևս փորձեր չկատարեց Հայաստանը գրավելու համար. նա պարզապես որոշեց շրջանցել Մեծ Հայքը՝ ձգտելով որքան հնարավոր է հեռու մնալ այդ երկրից...
Կարդալ ավելին․
https://thirdforceplus.blogspot.com/2020/03/blog-post_11.html
https://thirdforceplus.blogspot.com/2020/03/blog-post.html
Կարդալ ավելին․
https://thirdforceplus.blogspot.com/2024/02/blog-post_6.html
https://thirdforceplus.blogspot.com/2024/07/blog-post_12.html
The Armenian-Roman war lasted for more than 100 years with varying success and ended in the 1st century A.D. with the crushing defeat of Rome and the brilliant victory of Armenia.
The ancient Roman historian Justinian wrote in one of his works: "It would be inexcusable to keep silent about such a state as Armenia, whose borders, after Rome and Parthia (Iran), were more extensive than all the kingdoms of the world. For it stretched from Cappadocia to the Caspian Sea."
Indeed, the territory of Armenia was large in ancient times. According to Greek and Babylonian sources, Armenia ranked sixth in the world in terms of population and third in terms of territory. It included, firstly, Great Armenia, which included the central part of the Armenian Highlands; secondly, Little Armenia, which included the western lands in the upper reaches of the Lycos, Galia and Euphrates rivers; thirdly, Sophene (Tsopk), located between the Euphrates and the upper Tigris. The territory of ancient Armenia was located at the hub of trade routes connecting the West and the East, routes that went to China and India. That is why there was a fierce struggle between the largest ancient states over Armenia.
Armenia was a rich country. In his famous “Anabasis”, Xenophon wrote that the Greeks who retreated through Armenia found bread, cattle, aromatic wines in large quantities in this state, "an unknown yellow drink that was unknown to the Romans and Greeks" - beer, which the soldiers liked so much, various oils, raisins and other products of agriculture, cattle breeding and gardening.
Ancient Armenia reached its greatest prosperity during the reign of the "king of kings" Tigran II the Great (95 - 55 BC). He entered into an alliance with the Pontic king Mithridates VI Eupator, marrying his daughter Cleopatra. Both states divided their spheres of influence in Asia Minor and pledged to provide each other with military assistance.
In order to strengthen Armenia's military power, the army was reorganized. The most ancient historian of Armenia Movses Khorenatsi reports the following about this: "The infantry found themselves on horseback, the slingers, without exception, became skilled marksmen, the axe-bearers armed themselves with a sword and a spear, and the lightly armed warriors with a shield and a shell. The very sight of this army, gathered together, clad in shining and shining armor, was enough to put the enemy to flight."
The well-armed, combat-ready army of Tigranes the Great captured Mesopotamia, Cappadocia, Cilicia and Syria in the west, and Media and Parthia (Iran) in the east. All the trade routes of Asia Minor ended up in the hands of Armenia. Moreover, Armenian troops captured Phoenicia (present-day Lebanon) in the south, subjugated Judea (Israel), Nabatia (the territories of modern Saudi Arabia and Jordan). In the north, Tigranes conquered Colchis, Iberia (Georgia), and Albania (present-day Azerbaijan). The borders of the Armenian Empire stretched from Egypt to Georgia, from present-day Afghanistan to Pontus. All the countries and peoples in this vast area were either part of the empire or paid tribute to it. According to the testimony of the personal chronicler of the Armenian king, the Greek historian Metrodoros of Skepsia, the arrogant Armenian emperor was served not by ordinary slaves, but by the kings of 12 conquered countries. For example, the Iberian king helped Tigranes mount his horse. The Albanian king gave him a towel in the morning. Four other kings served in Tigranes' personal guard.
The continuous growth of the power of Armenia, which was in alliance with Mithridates, already threatened the Asian possessions of the all-powerful Roman Empire, which anxiously followed the successes of the Armenian king. Tigranes and Mithridates intended to liberate civilized Hellas (Greece) from the Roman barbarians and transfer the fighting to Europe. Rome couldn't stand it anymore. Therefore, the iron Roman legions were thrown first against Mithridates, and then against Armenia.
The allied Armenian-Pontic army of Mithridates and Tigranes defeated the Roman army in Asia Minor, and then invaded Greece and occupied Athens. Mithridates announced the liberation of the Greeks from the Roman yoke. He reinforced his army with numerous slaves, but the liberation of slaves in the conquered areas frightened the Greek slave owners, who sided with Rome and further contributed to the victory of the Romans over the army of Mithridates.
When Roman rule in Greece was threatened, a strong Roman army under the command of Consul Sulla was sent against Mithridates. Mithridates was forced to leave Europe. Later, the Romans moved the war to Asia Minor, sending a new army under the command of Consul Lucullus against Mithridates. This Roman army defeated the army of the Pontic king, and he fled to Armenia, to his son-in-law Tigranes the Great, whom Cicero called the most formidable enemy of Rome.
To consolidate Roman rule in the Middle East, Lucullus launched a campaign in Armenia in 69 BC. At that time, Tigranes was in Syria, where he was informed that the Roman army had invaded the country without declaring war. Rome didn't usually do this: the proud Romans believed that their army was the strongest in the world, so they always warned their enemies about an impending attack. In the case of Armenia, an exception was made, which is why Lucullus, who was subsequently defeated by Tigranes and fled Armenia, was ridiculed by political rivals in the Senate.
Tigran lost the first battle. The Roman historian Titus Livius reports that the Armenians had 20 times fewer enemies, that is, the Romans. Taking advantage of Tigranes' absence, Lucullus besieged the capital Tigranakert, surrounding it with a deep moat (reference: in the 1st century BC, the Armenian king founded four capitals called Tigranakert. The ruins of one of them have been preserved in Nagorno-Karabakh - Artsakh, which was the tenth province of Greater Armenia - ed.). Having installed siege engines, the Romans began to undermine the walls of the city. At that time, on the orders of Tigran, who was on his way to Armenia, a 6,000-thousand-strong elite detachment of Armenian cavalry, having defeated the advanced legions of the Romans and breached their fortifications, entered the city, took the tsar's family settled there and took it out of the city.
Tigranes, outraged by the treachery of Rome, which attacked Armenia without declaring war (which was considered a great misfortune in the ancient world), decided without hesitation to attack the legions of Lucullus. Mithridates, who arrived to him, advised not to engage the Romans in battle, but first to prepare, surround them with cavalry, devastate the surroundings and starve them. Tigranes rejected this advice of Mithridates and marched towards Tigranakert. His army, hastily assembled mainly from detachments of enslaved countries, was defeated.
The garrison of Tigranakert saw everything from the city walls. In this regard, a detachment of foreign mercenaries who were in the service of Tigranes mutinied and seized part of the fortress wall. Then the mercenaries gave a signal to the Romans, who climbed the wall in this area and broke into the city. Tigranakert was looted…
Tigran, burning with revenge, acted recklessly. He had not organized a reconnaissance and therefore did not know the forces and groupings of the enemy. Deciding that the Roman cavalry constituted Lucullus' entire force, he mockingly said of it: "If these are ambassadors asking for peace, then there are too many of them, if there are enemies, then there are too few of them" (Appian). He was too intoxicated by the first easy success and allowed the enemy to strike from the rear.
The failure at Tigranakert did not break the will of the "king of kings." An army was recruited again, this time staffed exclusively by Armenians. Lucullus' army plunged into the rocky regions of Greater Armenia and broke away from its base, as a result of which the legions were forced to endure hardships and were constantly subjected to sudden attacks by detachments of the Armenian army. The population of Armenia was also fighting against the Roman army, which determined the instability of the rear. In 68 BC, the second Armenian-Roman battle took place in the upper reaches of the Araks River. The Romans suffered a crushing defeat. Lucullus fled Armenia with the remnants of his army.
Not satisfied with this, Tigranes overtook the Romans in Pontus, where the third battle between the Armenian and Roman armies took place. This battle ended with the final defeat of the Romans - according to historians, more than 70 centurions died in it...
Enraged, the Roman Senate sent a new army to Armenia under the command of the great Pompey. Roman sources report that Gaius Julius Caesar was particularly pleased with this appointment, who was sure that Tigranes would definitely defeat Pompey as well and thus he would get rid of his eternal rival, as he got rid of the other Lucullus. Caesar aspired to absolute power in Rome, only Lucullus and Pompey prevented him. The Armenians have already "helped" him to cope with Lucullus. It was Pompey's turn.
But everything turned out differently. Pompey was a subtle diplomat. Knowing full well what kind of enemy he would have to face, he was in no hurry to engage in battle with Tigran. The Roman commander knew the story of Alexander the Great, who did not dare to attack Armenia, but wisely avoided it. He also remembered the battle of Gavgamela, where the Persian army was defeated by Alexander and only the right flank of the Persians defeated the Macedonians. This flank of the Persian army was formed from Armenians.
Based on this, Pompey decided to use other methods. Roman intelligence managed to bribe Tigranes' youngest son (born of a foreign woman) and convince him to raise an armed rebellion against his father. At the same time, the troops of Parthia (Iran) invaded Armenia, whose king was unhappy that Tigranes had taken away his title of "king of kings."
Caught between three enemies, Tigranes did not lose his head: in a short time he defeated both the Parthians and the rebel troops. But Tigranes no longer had enough strength for the Romans. In this situation, the Armenian king considered it prudent to propose peace to Pompey. This proposal was immediately accepted by Rome. Moreover, the Armenian king retained his crown and a significant part of his territorial conquests, and he himself was proclaimed a "friend and ally of the Roman people."
***
But the Armenian-Roman war did not end there. It lasted more than 100 years with varying success. During this period, many things changed: the Romans invaded Armenia more than once, burning towns and villages, and the Armenians retaliated by striking back. The severed head of the famous Marcus Crassus (the victor of Spartacus) was delivered to Armenia as a gift to the Armenian king, and Mark Anthony and the Egyptian queen Cleopatra managed to lure Tigranes' son, King Artavazd II, to visit, capture him and execute him.
The most active period of the Armenian-Roman war almost ended in the 1st century AD, in 62, with the battle of Randea (Western Armenia), where the Armenian king Tiridates routed the army of the Roman commander Petus. After the battle, the Roman army underwent the humiliating procedure of passing under a "yoke" made of three spears. Thousands of Roman legionaries went down on their knees under spears - Rome had never known such humiliation in its entire history. It wasn't until the 5th century AD that the Gauls repeated this procedure…
After that, the Roman Emperor Nero was forced to conclude a final peace with Tiridates and accept the independence of Armenia, which had not been conquered.
Even Roman poets praised the perseverance of the Armenian people in the struggle against the most powerful state in the world at that time. In one of his poems, the famous Roman poet Virgil urged his compatriots to remember that "Arax does not tolerate bridges." By "Arax, the mother of Armenian rivers," the great Roman meant the Armenian people, and by "bridge" he meant a foreign yoke...
Let's hope that the words of the ancient Roman poet will be remembered by the current leaders of Armenia, whose whole problem lies in the fact that they missed a couple of history lessons at school...
Vahram AGHAJANYAN
Editor-in-chief of the newspaper "Third Force Plus"
In the pictures: map of the Armenian Empire of the era of Tigran II the Great. Coins with the image of the Armenian king Tigran II.
FROM THE GLORIOUS PAGES OF ARMENIAN HISTORY: THE ONLY DEFEAT OF THE INVINCIBLE ALEXANDER THE GREAT
After the Armenian army defeated his victorious troops twice, the great conqueror Alexander the Great decided to bypass Armenia - out of harm's way, without tempting fate…
Modern historians of the East and West say little about this for "understandable" reasons. But why this fact is hushed up in modern Armenia and by most Armenian historians is not entirely clear. Any country would be proud of such a history, such feats of ancestors. Any other country would probably have made dozens of films and written hundreds of books on this topic, but not only do we not make films and do not write books, for some reason we do not even publish a couple of articles in the media in order to elementary tell the younger generation about the great exploits of the past days...
Read more:
https://thirdforceplus.blogspot.com/2020/03/blog-post_11.html
DAVID LANG: "ARMENIAN HELMET WITH HORSE MANE FOUND IMITATORS IN ANCIENT GREECE AND ROME"
Read more:
https://thirdforceplus.blogspot.com/2024/02/blog-post_6.html
Комментариев нет:
Отправить комментарий