ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՓԱՌԱՀԵՂ ԷՋԵՐԻՑ. ԱՆՀԱՂԹ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՄԱԿԵԴՈՆԱՑՈՒ ՄԻԱԿ ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Այն բանից հետո, երբ հայկական զինուժը ջախջախեց նրա հաղթական բանակը, մեծն նվաճող Ալեքսանդր Մակեդոնացին այլևս փորձեր չկատարեց Հայաստանը գրավելու համար.նա պարզապես որոշեց շրջանցել Մեծ Հայքը՝ ձգտելով որքան հնարավոր է հեռու մնալ այդ երկրից...

Անտիկ պատմության հետազոտողները, գիտական կազմակերպությունների աշխատողներն ու պարզապես տարբեր ազգությունների դիտորդներն ու ընթերցողները տասնյակ երկներում շատ հաճախ զարմանքով նշում են այն փաստը, որ բոլոր ժամանակների ու ժողովուրդների մեծն նվաճող Ալեքսանդր Մակեդոնացին չգիտես ինչու շրջանցել է հին աշխարհի ամենախոշոր եւ ամենահարուստ երկրներից մեկը՝ Մեծ Հայքը, որը կանգնած էր հենց իր նվաճումների ճանապարհին: Ինչպե՞ս էր դա հնարավոր, հարցնում են նրանք, որ մեծն Ալեքսանդրը, ով ընդհանրապես չգիտեր, թե ինչ է նշանակում "պարտություն" բառը, անտարբեր մնաց հսկայական հարստություններ եւ ռեսուրսներ ունեցող այդ տերության նկատմամբ: Եվ նրանք իրավացի են, բայց մասամբ։ Մեծն Ալեքսանդրը, այնուամենայնիվ, փորձեց նվաճել Հայաստանը, սակայն ապարդյուն. նրա բանակը ջախջախվեց հայկական զորքերի կողմից, իսկ մակեդոնացի զորավարը, ով ղեկավարում էր ռազմական արշավը Հայաստանի դեմ, արժանացավ դաժան ճակատագրի. նրան ցուցադրաբար մահապատժի ենթարկեցին հայկական մայրաքաղաքի հրապարակներից մեկում...

Հասկանալի պատճառներով այդ մասին քիչ էին խոսում հին Հունաստանի և Հռոմի պատմաբանները, թեև նրանցից ոմանք, այնուամենայնիվ, թողել են ժլատ վկայություններ Ալեքսանդրի հայկական արշավանքի ձախողման մասին։ Հռոմեական կայսրությունում մի շարք բարձր պաշտոններ զբաղեցրած 2-րդ դարի հին հույն պատմիչ Լուցիոս Փլաբիոս Արիանոսը, ով օգտվել է արշավների ժամանակ գրված օրագրերից, ինչպես նաև ռազմարշավների անմիջական մասնակիցների՝ Պտղոմեոսի և Արիստոբուլի տեղեկություններից, խոսելով Ալեքսանդրի հաղթանակների մասին և մանրամասն թվարկելով իր կողմից նվաճված բոլոր երկրները, չի նշում Հայաստանը: Հռոմեական պատմաբան Պոմպեյոս Տրոգը, ով ապրել է մ. թ. ա. I դարում - մ. թ. I դարում, գրում է. "Ոչ Ալեքսանդրը, ով նվաճել է ամբողջ Ասիան, ոչ նրա հետևորդները չէին կարող խառնվել Մեծ Հայքի և Փոքր Հայքի գործերին" (այս վկայությունը մեզ է հասել Տրոգի "Historiae philippicae" գրքից՝ III դարի հռոմեական պատմագիր Մարկուս Յուստինուսի "Հին աշխարհի պատմություն" գրքի միջոցով)։

Հայկական զինուժից կրած Ալեքսանդրի պարտության մասին քիչ են խոսում նաև Արևելքի և Արևմուտքի ժամանակակից պատմաբանները՝ նույնպես "հասկանալի" պատճառներով։ Բայց ահա թե ինչու է այդ փաստը լռության մատնվում ժամանակակից Հայաստանում և հայ պատմաբանների մեծամասնության կողմից, այնքան էլ հասկանալի չէ։ Ցանկացած երկիր հպարտ կլիներ նման պատմությամբ, նախնիների նման սխրանքներով։ Ցանկացած այլ պետություն, հավանաբար, տասնյակ ֆիլմեր կնկարահաներ և հարյուրավոր գրքեր կգրեր այդ թեմայով: Բայց մենք ոչ միայն ֆիլմեր չենք նկարահանում և գրքեր չենք գրում, մենք նույնիսկ մի քանի հոդված ԶԼՄ-ներում չգիտես ինչու չենք հրապարակում, որպեսզի աճող սերնդին պատմենք հայոց պատմության հերոսական էջերի մասին…

Այս բացը որոշ չափով լրացնելու նպատակով փորձենք հակիրճ նկարագրել հեռավոր ու փառավոր իրադարձությունների ընթացքը՝ հուսալով, որ ապագայում հայ պատմաբանները, գրողները, կինեմատոգրաֆիստները եւ կոմպոզիտորները ժամանակ կգտնեն նշյալ թեմայի ավելի խորը քննարկման եւ խնդրի նկատմամբ ավելի պրոֆեսիոնալ մոտեցման համար:

Եվ այսպես՝ մի քիչ պատմություն:

Ալեքսանդր Մակեդոնացին քաջատեղյակ էր հայ զինվորների արիության և անհավանական համառության մասին. արդեն այն ժամանակ Հայաստանի սահմաններից շատ հեռու լեգենդներ էին հյուսում հայկական զինուժի աներևակայելի մարտունակության վերաբերյալ։ Նա եւ իր բանակը առիթներ ունեցել են բախվելու հայկական զորամիավորումներին Փոքր Ասիայի տարբեր հատվածներում բռնկված մարտերում:

Բայց հայերի հետ առաջին լուրջ բախումը տեղի ունեցավ մ. թ. ա. 331 թվականին, Գավգամելի մոտ՝ Ալեքսանդրի Արևելյան ողջ արշավանքի գլխավոր և վճռորոշ ճակատամարտում։ Պատմաբան Արիանոսը վկայում է, որ Գավգամելի ճակատամարտին պարսիկների կողմից մասնակցում էին հայկական հեծելազորն ու հետևակը՝ զորավարներ Հորոնտեսի (Երվանդի) և Միտրավստի (Միտրաուստեսի) գլխավորությամբ։ Իսկ պատմաբան Կուրտիուս Ռուֆուսը գրում է, որ "պարսկական բանակի աջ թևում կանգնած էին Մեծ Հայքի հայերը"։

Իր մասշտաբներով աննախադեպ այս ճակատամարտը, ինչպես հայտնի է, ավարտվեց պարսիկների պարտությամբ: Պարսկական բանակի աջ թևը, որտեղ կռվում էր հայկական կորպուսը, հերոսաբար դիմադրում էր հունա-մակեդոնական զորքին և շարունակում էր մարտը նույնիսկ այն ժամանակ, երբ պարսիկները Դարեհ III-ի գլխավորությամբ անկազմակերպ և խուճապահար փախչում էին ռազմի դաշտից։ Հայկական ուժերը մարտնչում էին այնպիսի համառությամբ, որ հունա-մակեդոնական բանակի ձախ թևի հրամանատար Պարմենիոնը շտապ օգնություն է խնդրել Ալեքսանդրից, որն այդ ժամանակ հետապնում էր Դարեհին՝ ձգտելով հնարավորինս արագ գերել նրան։ Ալեքսանդրը ստիպված էր դադարեցնել հետապնդումը, քանի որ սուրհանդակները նրան հայտնեցին, որ Պարմենիոնը գտնվում է լիակատար ջախջախման եզրին: Ռուֆուսի վկայությամբ՝ "Պարմենիոնն իր հեծյալներին հրամայել է տեղեկացնել Ալեքսանդրին, թե ինչ ծանր վիճակում է ինքը հայտնվել, ու եթե միապետը շտապ օգնության չգա, ապա նա չի կարողանա կասեցնել մակեդոնացիների եւ հույների ընդհանուր փախուստը":

Երբ ստացվեց այդ լուրը Պարմենիոնից, Ալեքսանդրը արդեն հեռու էր մարտադաշտից և սպառնում էր թշնամու թիկունքին: Նա հրամայեց ամբողջ բանակին դադարեցնել հետապնդումը: Ալեքսանդրի զայրույթը սահման չուներ. հայերի մեղքով նրա ձեռքից խլեցին մեծ հաղթանակի դափնիները, քանզի Դարեհը ճողոպրեց անհայտ ուղղությամբ։ Ձիերը հետ շրջելով՝ մակեդոնացիները շտապեցին օգնության հասնել խուճապի մատնված Պարմենիոնին։ Արագ հայտնվելով ռազմի դաշտում՝ կատաղած Ալեքսանդրը գրոհեց հայկական զորքի վրա։

Եվ այստեղ մեծ զորավարի և ողջ հունա-մակեդոնական բանակի աչքի առաջ ճակատամարտի դաշտում տեղի ունեցավ միանգամայն անհավանական մի բան, անսպասելի մի շրջադարձ, որը նախադեպը չուներ իր հանդգնությամբ ու խիզախությամբ։ Դանդաղ նահանջող ու հերոսաբար մարտնչող հայկական զորքը, հանկարծ արագ վերադասավորվելով, անցավ սրընթաց հակագրոհի՝ հուժկու հարվածներ հասցնելով զարմանքից քարացած հակառակորդին։ Հայկական այրուձին այնպիսի արագությամբ ու կատաղությամբ է հարձակվել մակեդոնացիների վրա, որ ոչ միայն կասեցրել է Պարմենիոնի զորքերի առաջխաղացումը, այլև հետ է մղել Ալեքսանդրի հրամանատարությամբ օգնության հասած և թիկունքում հայտնված հեծելազորի բոլոր հարձակումները։

Մակեդոնացիների շարքերում լիակատար շփոթություն էր տիրում։ Նրանք չէին կարող ենթադրել, որ նահանջող հայկական զորքը կարող է նման համարձակ զորաշարժ (մանևր) իրականացնել՝ գրոհելով Ալեքսանդրի ղեկավարած մակեդոնական բանակի ամենամարտունակ զորախմբավորման ուղղությամբ։ Մարտի դաշտում իրավիճակի լիիրավ տերը արդեն հայկական հեծելազորն էր, որը ջախջախիչ հարվածներով ճեղքել էր մակեդոնացիների շարքերն ու դուրս եկել շրջապատից առանց լուրջ կորուստների։ Սա ստիպված նահանջող և թվաքանակով հակառակորդին զգալիորեն զիջող հայկական զորքի փայլուն հաղթանակն էր։ Այս օպերացիայում մեծ էր հայ զորավարներ Երվանդի (Հորոնտեսի) և Միտրավստի դերակատարությունը, ովքեր գրագետ մարտավարության շնորհիվ հաջողությամբ իրականացրին նահանջը՝ հուսալիորեն ուղեկցելով հեծելազորը դեպի Հայաստան։ Ու եթե չլիներ "արքայից արքա" Դարեհ III-ի վախկոտությունը, որն իր բանակը պարզապես լքեց ամենաանհարմար պահին, ճակատամարտի ելքը կարող էր բոլորովին այլ լինել։

Այս դրվագը մեր ընթերցողներին, հավանաբար, քաջ ծանոթ է ամերիկացի ռեժիսոր Օլիվեր Սթոունի հոլիվուդյան հայտնի "Ալեքսանդր" ֆիլմից, որտեղ հայերը, "բնականաբար", չեն հիշատակվում, նույնպես "հասկանալի" պատճառներով (բոլորս էլ շատ լավ գիտենք, թե ով է իրականում վերահսկում Հոլիվուդը, ով է զարդարում սեփական գորշ անցյալը և, որպես կանոն, փորձում լռության մատնել օտարի պատմությունը՝ հատկապես հայկականը)։ Եթե Գավգամելի մոտ հայ մարտիկների փոխարեն լինեին նրանց հայրենակիցները, հավատացեք մեզ, նշված թեմայով կնկարահանվեին ոչ թե պարզապես ֆիլմեր, այլ հարյուրավոր սերիալներ տարբեր վարիացիաներով։ Իսկ հայկական կողմը վավերագրական կարճամետրաժ գոնե մեկ ֆիլմ չի ուզում նկարահանել սեփական պատմության այդ փայլուն էջերի մասին...

Բայց վերադառնանք այն հին ու փառահեղ ժամանակներ։

Հայկական եւ հունա-մակեդոնական զորքերը շուտով նորից հանդիպեցին մարտի դաշտում: Գավգամելի ճակատամարտից հետո կատաղած ու իրեն նվաստացած զգացած Ալեքսանդրը տեղը չէր գտնում ցասումից ու վրեժի ծարավից։ Երկար չմտածելով՝ նա Հայաստան ուղարկեց 15-հազարանոց զորք՝ զորավար Մենոնի գլխավորությամբ, ով պետք է նաև նվաճեր Բարձր Հայքի Սպեր (հունական աղբյուրներում՝ Ասպիրիտիս) գավառում գտնվող ոսկու հանքերը։ Հաշվի առնելով, որ հունա-մակեդոնական բանակի քանակն այն ժամանակ հասնում էր 47 հազարի, Ալեքսանդրը Հայաստան ուղարկեց իր զորքի, ըստ էության, գրեթե կեսը։

Տեղի ունեցավ նոր ճակատամարտ, որի արդյունքում, ինչպես վկայում է Ստրաբոնը, մակեդոնական բանակը դաժանորեն ջախջախվեց հայկական զորքերի կողմից, իսկ զորավար Մենոնին հայ զինվորականները ցուցադրաբար մահապատժի ենթարկեցին հայկական մայրաքաղաքի հրապարակներից մեկում:

Դա Ալեքսանդր Մակեդոնացու միակ պարտությունն էր...

Գավգամելի ճակատամարտում հայկական զորքերի հերոսական դիմադրությունից և զորավար Մենոնի գլխավորած մակեդոնական բանակի նվաստացուցիչ ջախջախումից հետո Ալեքսանդրը այլևս փորձեր չկատարեց Հայաստանը գրավելու համար։ Ճակատագրին ավելորդ անգամ չգրգռելու նպատակով նա պարզապես որոշեց շրջանցել Մեծ Հայքը՝ ձգտելով որքան հնարավոր է հեռու մնալ այդ երկրից. ժամանակակից սլենգով ասած՝ շառից, փորձանքից հեռու..

Վահրամ ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ, ըստ ԶԼՄ նյութերի

"Երրորդ ՈՒժ Պլյուս" թերթի գլխավոր խմբագիր

Թերթը բացվել է արցախցի հայտնի բարերար Լևոն Հայրապետյանի և Վահրամ Աղաջանյանի համատեղ նախաձեռնությամբ և ապօրինաբար փակվել է Սերժ Սարգսյանի ու ՌԴ ԱԴԾ-ի (ФСБ-ի) ջանքերով ՝ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանատան պատվերով

Լուսանկարում՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու կայսրությունը և չհպատակեցված Հայաստանը։

***

FROM THE GLORIOUS PAGES OF ARMENIAN HISTORY: THE ONLY DEFEAT OF THE INVINCIBLE ALEXANDER THE GREAT

After the Armenian army defeated his victorious troops twice, the great conqueror Alexander the Great decided to bypass Armenia - out of harm's way, without tempting fate... Researchers of antiquity, observers and just readers of different nationalities, in different states often note with surprise the fact that the great conqueror of all times and peoples Alexander the Great for some reason bypassed one of the largest and richest countries of the ancient world - Great Armenia, which stood directly in the way of his conquests. How is it possible, they ask, that the great Alexander, who did not know the word "defeat", remained indifferent to a power that possessed untold riches and resources? And they are right, but partially. The great Alexander still tried to conquer Armenia, but unsuccessfully: his army was completely defeated by Armenian troops, and the Macedonian commander, who led the military campaign, was severely punished - he was publicly executed in one of the squares of the Armenian capital. For obvious reasons, historians of ancient Greece and Rome spoke little about this, although some of them still left scant evidence of the failure of Alexander's Armenian campaign. The Greco-Roman historian of the II century Arrian, who used the diaries written during the campaigns, as well as the information of the direct participants of the campaigns - Ptolemy and Aristobulus, speaking about Alexander's conquests and listing in detail all the countries conquered by him, does not name Armenia. Another Roman historian is Pompey Trogus, who lived in the I century BC. - I century A.D., writes: "Neither Alexander, who conquered all of Asia, nor his followers or descendants could interfere in the affairs of Greater Armenia and Lesser Armenia" (this evidence has come down to us from Trog's book 21 "Historiae philippicae" through the book of the Roman historiographer of the III century Marcus Justinus "History of the Ancient World"). Modern historians of the East and West say little about this, too, for "understandable" reasons. But why this fact is hushed up in modern Armenia and by most Armenian historians is not entirely clear. Any country would be proud of such a history, such feats of ancestors. Any other country would probably have made dozens of films and written hundreds of books on this topic, but not only do we not make films and do not write books, for some reason we do not even publish a couple of articles in the media in order to elementary tell the younger generation about the great exploits of the past days...

Filling this gap, we will try to briefly describe the course of those distant and glorious events, hoping that in the future Armenian historians, writers, cinematographers and composers will find time for a more in-depth consideration of the topic and a more professional approach to the problem.

So, a little history.

Alexander the Great knew firsthand about the courage and incredible perseverance of the Armenian soldiers, which was already legendary far beyond the borders of Armenia at that time. He and his army had encountered fighting squads from this country in various battles in Asia Minor. But the first serious clash with the Armenians took place in 331 BC in the famous Battle of Gavgameli - the main and decisive battle of Alexander's entire Eastern campaign. Historian Arrian testifies that Armenian cavalry and infantry led by Armenian generals, whose names were Orontes (Yervand) and Mitraustes (Mitraustes), participated in the Battle of Gavgamel on the part of the Persians. And historian Curtius Rufus writes that "the Armenians of Greater Armenia stood on the right flank of the Persian army".

This grandiose battle, as you know, ended with the defeat of the Persians. The right wing of the Persian army, where the Armenian corps fought, heroically resisted the Greek-Macedonian army and continued the battle even when the Persians, led by Darius III, fled the battlefield in an unorganized and panicked manner. The Armenian forces fought with such tenacity that the commander of the Macedonian army, Parmenion, asked for help from Alexander, who at that time was chasing Darius, who had left the battlefield, trying to capture him as soon as possible. Alexander was forced to stop the pursuit, because the messengers informed him that Parmenion was on the verge of defeat. Rufus writes about this: "Parmenion ordered his horsemen to inform Alexander what a difficult situation they were in, and if the monarch did not come to the rescue in a hurry, he would not be able to stop the general flight of the Macedonians and Greeks".

When this news came from Parmenion, Alexander was already far from the battlefield, threatening the rear of the fleeing enemy. He ordered the whole army to stop the rushing horses. Alexander was beside himself with anger: through the fault of the Armenians, the laurels of the great victory were torn from his hands, because Darius slipped away, hiding in an unknown direction. Spurring their horses, the Macedonians rushed back to help the panicked Parmenion. Quickly finding himself on the battlefield, Alexander furiously attacked the Armenian army.

And then, before the eyes of the great commander and the entire Greek-Macedonian army, something absolutely incredible happened on the battlefield, something absolutely unexpected in its audacity and boldness. The Armenian army, which was slowly retreating and heroically fighting, suddenly regrouped quickly and launched a swift counterattack, violently attacking the enemy, who was stunned with amazement. The Armenian cavalry attacked the Macedonians with such speed and fury that it not only suspended the advance of Parmenion's troops, but also repelled all the attacks of the cavalry that arrived to help Parmenion and found themselves in its rear under the command of Alexander himself. The Macedonians were at a loss. They could not have imagined that the retreating Armenian army could carry out such a bold maneuver by attacking the most striking, the most elite grouping of the Macedonian army led by Alexander. The Armenian cavalry became the master of the situation on the battlefield, which broke through the ranks of the Macedonians with a crushing blow and came out of the encirclement without serious losses. It was a brilliant victory of the Armenian army, which was forced to retreat and significantly inferior to the enemy in terms of numbers. In this operation, the role of the Armenian commanders Yervand and Mitravst was great, who, thanks to competent tactics, successfully carried out the retreat, reliably escorting the cavalry to their homeland. And if not for the cowardice of the "king of kings" Darius III, who simply abandoned his army at the most inopportune moment, the outcome of the entire battle could have been completely different. This episode is probably well known to our readers from the famous Hollywood film "Alexander" by American director Oliver Stone, where Armenians are "naturally" not mentioned - also for "obvious" reasons (we all know perfectly well who controls Hollywood, who embellishes their own history and as a rule tries to silence someone else's - especially Armenian). If their compatriots had been in the place of the Armenian soldiers at the Gavgamels, believe us, not even films would have been released on this topic, but hundreds of TV series in different variations. And the Armenian side doesn't even want to make a documentary about these great pages of its own history... But let's go back to those old days.

Armenian and Greek–Macedonian troops soon met again on the battlefield. Enraged and humiliated after the Battle of Gavgamela, Alexander the Great could not find a place for himself from rage and thirst for revenge. Without thinking twice, he sent a 15,000-strong army to Armenia, led by the commander Menon, who, plus everything else, had to conquer the area of gold mines in the Armenian province of Sper (in Greek sources - Aspiritis) High Armenia. Considering that the number of the Greek-Macedonian army then reached 47 thousand soldiers, Alexander sent, in fact, almost half of his troops to Armenia. A new battle took place, as a result of which, as Strabo testifies, the Macedonian army was completely defeated by Armenian troops, and the Armenians publicly executed the commander Menon in one of the capital's squares. This was the only defeat of Alexander the Great... After the heroic resistance of the Armenian army in the Battle of Gavgamel and the humiliating defeat of the Macedonian army led by the commander Menon, Alexander no longer made attempts to conquer Armenia. He simply decided to bypass her side - out of harm's way, without tempting fate... Vahram AGHAJANYAN, Stepanakert, Artsakh Based on media materials In the picture: the empire of Alexander the Great (painted yellow) and unconquered Armenia (painted pink).

***

АРМЕНИЯ: ЕДИНСТВЕННОЕ ПОРАЖЕНИЕ НЕПОБЕДИМОГО АЛЕКСАНДРА МАКЕДОНСКОГО

После того, как армянская армия дважды разгромила его победоносные войска, великий завоеватель Александр Македонский принял решение обойти Армению стороной - от греха подальше, не искушая судьбу...

Исследователи античности, наблюдатели и просто читатели разных национальностей, в разных государствах часто с удивлением отмечают тот факт, что великий завоеватель всех времен и народов Александр Македонский почему-то обошел стороной одну из самых крупных и богатых стран античного мира - Великую Армению, стоявшую прямо на пути его завоеваний. Как такое возможно, спрашивают они, чтобы великий Александр, не знавший слово "поражение", остался равнодушным к державе, обладавшей несметными богатствами и ресурсами? И они правы, но частично. Великий Александр все-таки попытался покорить Армению, однако безуспешно: его армия была наголову разбита армянскими войсками, а македонский полководец, возглавлявший военный поход, подвергся жестокому наказанию - его публично казнили на одной из площадей столицы Армении.

По понятным причинам, об этом мало говорили историки древней Греции и Рима, хотя некоторые из них все же оставили скупые свидетельства о провале армянской кампании Александра. Греко-римский историк II века Арриан, который пользовался написанными во время походов дневниками, а также сведениями непосредственных участников кампаний – Птоломея и Аристобула, говоря о завоеваниях Александра и детально перечисляя все покоренные им страны, не называет Армению. Другой римский историк - Помпей Трог, живший в I веке до н.э. - I веке н.э., пишет: "Ни Александр, который покорил всю Азию, ни его последователи или потомки не могли вмешиваться в дела Великой Армении и Малой Армении" (это свидетельство дошло до нас из книги Трога 21 "Historiae philippicae" через книгу римского историографа III века Маркуса Юстинуса "История древнего мира").

Об этом мало говорят и современные историки Востока и Запада - тоже по "понятным" причинам. Но вот почему этот факт замалчивается в современной Армении и большинством армянских историков, не совсем понятно. Любая страна гордилась бы подобной историей, подобными подвигами предков. Любая другая страна сняла бы, наверное, десятки фильмов и написала бы сотни книг на эту тему, но мы не только не снимаем фильмов и не пишем книг, мы даже пару статей в СМИ почему-то не публикуем, чтобы элементарно рассказать подрастающему поколению о великих подвигах дней минувших...

Восполняя этот пробел, попытаемся вкратце описать ход тех далеких и славных событий, надеясь, что в будущем армянские историки, писатели, кинематографисты и композиторы найдут время для более углубленного рассмотрения темы и более профессионального подхода к проблеме.

Итак, немного истории.

Александр Македонский не понаслышке знал о мужестве и невероятном упорстве армянских воинов, о чем уже в те времена слагали легенды далеко за пределами Армении. Ему и его армии доводилось сталкиваться с боевыми дружинами из этой страны в разных боях в Малой Азии. Но первое серьезное столкновение с армянами произошло в 331 году до нашей эры в знаменитой битве при Гавгамелаx - главном и решающем сражении всей Восточной кампании Александра. Историк Арриан свидетельствует, что в Гавгамельской битве со стороны персов участвовали армянская конница и пехота во главе с армянскими полководцами, которых звали Оронтес (Ерванд) и Митравст (Митраустес). А историк Куртиус Руфус пишет, что "на правом фланге персидской армии стояли армяне Великой Армении".

Это грандиозное по своим масштабам сражение, как известно, закончилось поражением персов. Правое крыло персидской армии, где воевал армянский корпус, героически сопротивлялось греко-македонскому войску и продолжало бой даже тогда, когда персы во главе с Дарием III неорганизованно и панически бежали с поля битвы. Армянские силы воевали с таким упорством, что командир македонского войска Парменион запросил помощи у Александра, который в это время преследовал покинувшего поле боя Дария, стремясь поскорее захватить его в плен. Александр был вынужден прекратить преследование, ибо гонцы сообщили ему, что Парменион - на грани разгрома. Руфус пишет об этом: "Парменион приказал своим всадникам сообщить Александру, в каком они тяжелом положении, и если монарx спешно не придёт на помощь, то он не сможет приостановить общее бегство македонцев и греков".

Когда от Пармениона поступила эта весть, Александр находился уже далеко от поля битвы, угрожая тылу бегущего врага. Он приказал всему войску остановить мчавшихся коней. Александр был вне себя от гнева: по вине армян из его рук вырвали лавры великой победы, ибо Дарий ускользнул, скрывшись в неизвестном направлении. Пришпорив коней, македонцы помчались обратно - на помощь запаниковавшему Пармениону. Быстро очутившись на поле боя, Александр в бешенстве атаковал армянское войско.

И тут на глазах великого полководца и всей греко-македонской армии на поле сражения произошло что-то совершенно невероятное, что-то абсолютно неожиданное по своей дерзости и смелости. Медленно отступавшее и героически сражавшееся армянское войско, вдруг быстро перегруппировавшись, перешло в стремительную контратаку, яростно обрушившись на остолбеневшего от изумления противника. Армянская конница атаковала македонцев с такой скоростью и неистовством, что не только приостановила продвижение войск Пармениона, но и отразила все атаки прибывшей на помощь Пармениону и оказавшейся в ее тылу конницы под командованием самого Александра.

Македонцы оказались в растерянности. Они не могли предположить, что отступавшее армянское войско может осуществить такой смелый маневр, атаковав самую ударную, самую элитную группировку македонской армии во главе с Александром. Хозяином положения на поле боя стала армянская конница, которая сокрушительным ударом прорвала ряды македонцев и вышла из окружения без серьезных потерь. Это была блестящая победа вынужденно отступавшего и значительно уступавшего противнику по численности армянского войска. В указанной операции была велика роль армянских полководцев Ерванда и Митравста, которые благодаря грамотной тактике удачно осуществили отступление, надёжно сопроводив конницу на Родину. И если бы не трусость "царя царей" Дария III, попросту бросившего свою армию в самый неподходящий момент, исход всего сражения мог быть совершенно иным.

Этот эпизод наверняка хорошо знаком нашим читателям по известному голливудскому фильму "Александр" американского режиссера Оливера Стоуна, где армяне, "естественно", не упоминаются - тоже по "понятным" причинам (все мы прекрасно знаем, кто контролирует Голливуд, кто приукрашивает собственную историю и как правило пытается замолчать чужую - особенно армянскую). Если бы на месте армянских воинов при Гавгамелах были бы их соотечественники, поверьте нам, на указанную тему вышли бы даже не фильмы, а сотни сериалов в разных вариациях. А армянская сторона даже документальный фильм снять не хочет об этих великих страницах собственной истории...

Но вернемся в те стародавние времена.

Армянские и греко–македонские войска вскоре снова встретились на поле боя. Взбешенный и чувствовавший себя униженным после битвы при Гавгамелах Александр Македонский места себе не находил от ярости и жажды мести. Недолго думая, он отправил в Армению 15-тысячное войско во главе с полководцем Меноном, который плюс ко всему должен был завоевать и район золотых приисков в армянской провинции Спер (в греческих источниках - Аспиритис) Высокой Армении. Учитывая, что численность греко-македонской армии тогда доходила до 47 тысяч воинов, Александр отправил в Армению, по сути, почти половину своего войска. 

Произошло новое сражение, в результате которого, как свидетельствует Страбон, македонская армия была наголову разбита армянскими войсками, а полководца Менона армяне публично казнили на одной из столичных площадей. 

Это было единственное поражение Александра Македонского...

После героического сопротивления армянского войска в Гавгамельской битве и унизительного разгрома македонской армии во главе с полководцем Меноном Александр больше не совершал попыток завоевать Армению. Он попросту решил обойти ее стороной - от греха подальше, не искушая судьбу...

Ваграм АГАДЖАНЯН
По материалам СМИ

На снимке: империя Александра Македонского (окрашена в желтый цвет) и непокоренная Армения (окрашена в розовый цвет).