НЕФЕРТИТИ - АРМЯНСКАЯ ЦАРИЦА ЕГИПТА

Об армянском происхождении знаменитой египетской царицы пишут зарубежные исследователи и ученые, никак не связанные с Арменией и живущие далеко за ее пределами. К их числу принадлежит и авторитетный британский археолог 19 века, один из основоположников современной египтологии Флиндерс Питри.

Всем известен величественный профиль Нефертити - знаменитой и прекрасной царицы древнего Египта. Пластические хирурги до сих пор копируют разрез ее глаз, форму губ и носа, модницы всех стран повторяют макияж царицы, а дизайнеры создают летящие платья, сандалии и украшения, как на ее портретах. Примечательный факт:зарубежные исследователи и ученые, никак не связанные с Арменией и живущие далеко за ее пределами, все чаще и чаще пишут об армянском происхождении египетской царицы. К их числу принадлежит известный британский ученый, один из основоположников современной систематической египтологии Флиндерс Питри.

Армянские царицы и фараоны древнего Египта

В 300 км южнее Каира, около поселении Амарна, в 1887 году был случайно обнаружен царский архив 18-ой династии Египта (1580-1090 гг. до н.э.), который имел огромное значение для исследования истории не только древнего Египта, но и многих стран и народов Передней Азии.

Обнаруженный царский архив состоял из около 300 глиняных дощечек и содержал дипломатическую переписку фараонов Аменхотепа III (1455- 1419) и Аменхотепа IV (1419-1400) с монархами Митанни (Хурри-Митанни), Вавилона, Ассирии, Хатти и монархами других стран.

Исследования выяснили, что начиная с 18-го века до н. э. армянское (арийское) государство Митанни игралo важнейшую роль в политической и экономической жизни Передней Азии. Оно являлось известным торговым перекрестком для соседних государств. Во времена своего могущества цари Митанни властвовали над Сирией-Палестиной, которые граничили с могущественным Египтом. Египет также желал править в Сирии-Палестине, в силу своего расположения имевшей важное стратегическое значение.

Начинаются взаимные военные походы. Египетские фараоны в своих письмах с хвастовством отмечают, что совершали нашествия на страну Митанни (также Naharina, Nairi – одно из названий древней Армении), дошли до берегов Ефрата, разрушили, сожгли поселения и с большой добычей вернулись назад. Очень часто повторявшиеся походы показывают, что не всегда удача сопровождала египтян, иначе так часто не организовались бы нашествия на Армянское нагорье (об армянском/арийском государстве Митани/Миттани, Митанни, Хурри-Митани/ образованном на юге Армянского нагорья в 15-14 вв. до н.э. подробно смотрите в труде А. Терян, "Митанни: древнее армянское государство", Ереван, 2006 г., на армянском языке, резюме - на русском).

Тутмос IV (1465-1455), по опыту своих предков, предпринимает новое нашествие на Митанни, однако оно заканчивается договором о мире и дружбе, заключëнном с царëм Артатама I. Согласно новому договору, Каркемыш, Алепп и Алалаx остаются под властью армянского царства, а южные части Палестины и Сирии отxодят к Египту. Тутмос IV убеждается, что ему и его стране намного выгоднее иметь страну Митанни в качестве союзника. Для закрепления более прочного договора он посылает к Артатаму I сватов-дипломатов, прося в жены его дочь. Сваты семь раз посещают двор Артатама, который в конце концов даëт свое согласие: армянская царевна по имени Мутемуе становится царицей Египта.

Письма Амарны показывают, что дочь Артатама I - мать следующего египетского фараона Аменхотепа III (1455-1419). Этот фараон также женился на одной из принцесс страны Митанни. До 10 года своего царствования (около 1445 г. до н. э.) Аменхотеп III послал дипломатов-сватов к следующему царю Митанни - Сутарну I, прося руки его дочери – Гилу Хепы. Известно, что только после шестого посещения во дворец Сутарны дипломатам удается получить разрешение царя. Гилу Хепа в сопровождении 317 служанок отправляется в Египет.

Аменхотеп III имел и другую жену по имени Тиа (Теа - хуррийского происхождения), вероятно, после смерти Гилу Хепы, так как о ней нет больше сведений в письмах. Тиа была не царского происхождения. Из обнаруженных в ее гробнице письменных источников выяснилось, что родители Тии были из страны Наири (Армении). Тиа называлась "старшей женой царя" и имела влиятельное положение в египетском дворце. Она имела славу умной жены и помогала мужу в деле правления страной. Несмотря на эти преимущества, по причине ее нецарского происхождения, жрецы часто требовали от фараона, чтобы он развелся с ней. Однако Аменхотеп III всегда отказывал им, отвечая, что Тиа – жена могущественного фараона.

Известный британский археолог, один из основоположников современной египтологии Флиндерс Питри, который детально исследовал положение принцесс Митанни в египетском дворе, писал, что "лицо Тии отличалось от ранее распространенного в Египте типа лица. Облик Нефертити имеет много схожих черт с Тией, так много, что вероятно, обе принадлежат к одной нации" (Flinders Petrie, "A history of Egipt duringthe XVII and XVIII dinasties", II, 1924).

Аменхотеп III правил долго и из писем Амарны становится ясным, что несмотря на преклонный возраст, он снова хотел взять в жëны одну из царевн Митанни. На этот раз невестой была дочь царя Тушрата - Таду Хепа (Taту Хепа), которая позже будет известна по имени Нефертити.

Фараон посылает своих дипломатов на сватовство. Дипломаты принесли с собой письмо фараона, где было написано: "Брат мой, пошли мне в жены твою дочь как правительницу Египта". Тушрата сразу не соглашается, начинаются длительные переговоры. Царь Митанни требует у фараона большое количество золота, что было необходимо ему для защиты от внешних врагов. Однако фараон не спешил посылать потребованное золото и написал ему: "То, что посылаю тебе, ничтожно, но если ты согласишься дать ее мне в жены, которую я возжелаю, подарки должны придти намного больше". Во время одной из посещений дипломату-свату Мане представляется невеста. Мане очень нравится царевна и с ответным письмом Тушраты, где он снова требует золото, возвращается в Египет. Сведения дипломатов о невесте, вероятно, удовлетворили фараона, ибо Мане с новыми подарками и новым письмом снова отправляется в армянскую страну, чтобы сопроводить царевну в Египет.

Известны также имена дипломатов Тушрата - Келиа, Ар-Тешшуб и Асали (писарь), которые также часто бывают в Египте, как и Мане, подготавливая женитьбу фараона с Таду Хепой. Тушрата готовит для своей дочери приданое, для которого было нужно время, и решается, что Мане должен 6 месяцев ждать в столице Вашшугане, пока будет готово приданое (А. Хачатрян, "История Армении периода клинописной эпоxи", Ереван, 1933; Flinders Petrie, "A history of Egipt duringthe XVII and XVIII dinasties", II, 1924).

Приданное Нефертити было создано из налогов городов Хармохе и Машриани, посылались также несколько сотен рабынь, одна культовая часовня для национальных богов. В приготовлении приданного участвовали также города и князья, находящиеся под властью Тушрата.

Детальный список приданого Нефертити сохранился в коллекции писем Амарна: золотые, серебряные и бронзовые предметы, сосуды, драгоценные ткани для одежды, вышитые предметы, расшитая золотом мантия, серьги с драгоценными бриллиантами, орнаментированные браслеты для запястий и голеней, украшения, чашки, коробки, флаконы с благоухаюшими маслами, бронзовая посуда, золотые и серебряные статуэтки. Есть также посеребренные кареты со своими конями, оружие и доспехи, бронзовые шлемы, посеребренные, украшенные золотом и бриллиантами позолоченные луки и другое оружие. Для старца фараона был приготовлен какой-то волшебный бальзам, который должен был продлить его жизнь. Посылалась также статуэтка Иштара (Шавушка) - покровительница богини Нинве, которая должна была излечить фараона во время его болезни.

После длительных приготовлений, когда сваты шесть раз посетили дворец Тушраты, царь провожает свою дочь в Египет, дав ей благословение. Царевна доходит до Египта и принимается там с королевскими почестями. Египтяне были восхищены еë невиданной красотой и называли еë Нефертити, что в переводе с египетского означает "красавица пришла".

Вскоре фараон Аменхотеп III умирает и на престол восходит очень молодой сын Аменхотепа III и Тии – по имени Аменхотеп IV (1419-1400). Новый фараон непосредственно сообщает царю Тушрату о смерти отца и просит продолжить начавшееся родство с ним, так как он решил принять Нефертити в свой гарем как "старшую княгиню, княгиню всех женщин и правительницу юга и запада".

К счастью, облик армянской царевны Нефертити дошел до нас - в Амарне был обнаружен ее скульптурный портрет. Это красивая женщина с тонкими чертами лица, длинной шеей и мечтательными глазами.

Фараон Аменхотеп IV, несмотря на юный возраст, начал в стране масштабные преобразования, которые коренным образом изменили вековые обычаи Египта и стали причиной для острых столкновений. Новый фараон отрицает всех старых богов и утверждает единобожие – Атон – "Диск Солнца". Аменхотеп IV, переименовавшись, называл себя Эхнатоном, что означает "Щит Атона" или "Слава Атона". Эхнатон пощадил только бога Солнца РА (=АР), который по своему описанию и признакам соответствовал новому богу. Эхнатон верил, что Бог-Солнце един для всех и создал, сотворил человеческое племя. Эхнатон посвятил себя проповедованию новой религии, написал множество од, построил новую столицу по названию Ахетатон, что означало "город бога Атона". Построил также храмы, стены которых указал украсить портретами его любимой жены - Нефертити и трëх дочерей. Большую часть написанных им од Эхнатон посвятил Нефертити. В них он восхваляет ее обаяние и красоту: "Я люблю сладкое дыхание твое, каждый день восхищаюсь твоей красотой, мое желание слышать твой голос обаятельный, что звучит как шуршание северного ветерка".

В этой религиозной революции была велика роль солнцепоклонства принцесс страны Митанни, которые взяли с собой в Египет культ Бога-Солнца, культ своих предков-солнцепоклонников армян-ариев. Об этом британский профессор Питри написал: "Мать Эхнатона имела митаннийско-армянское происхождение, она принесла религию со своей родины и научила сына" (В. Любимов, "Искусство древнего мира", Москва, 1980, с. 89 Breasted, Ansient Times, Boston, 1935, p. 116-117; М. Гавукчян, "Происхождение имëн армен-хай и Урарту", Бейрут, 1973, с. 373).

Из писем становится ясным, что отношения Эхнатона и Тушраты развивались не очень дружелюбно. Новый фараон не посылает подарки, обещанные ранее Аменхотепом III. Тушрата очень хотел получить особенно две золотые скульптуры своей дочери, которые в готовом виде показали его дипломатам. Аменхотеп IV посылает лишь позолоченные деревянные скульптуры, что было оскорбительно для Тушрата. Последующие переписки и события показывают, что отношения стали намного холодней и в итоге были разорваны. Это произошло в то время, когда Митанни ослабел, а Египет, из политических соображений, не желал продолжить дружбу со слабеющей страной. Эхнатон и Нефертити не имели сына, по этой причине, когда на 30 году жизни фараон скончался, трон перешел зятьям, вначале Семнехкару, затем Тутанхамону. После смерти мужа, прожив несколько лет, Нефертити умерла в 37 лет (по другой версии ей было 34) .

Таким образом, почти три поколения продолжались родственные связи царских семейств Митанни и Египта, где правили армянские царицы Мутемуе - дочь Артатама I, Гилу Хепа - дочь Сутарна I, Тиа - дочь князья Юа и Таду Хепа (Нефертити) - дочь Тушрата I. Царственные особы Страны Армянской пользовались большой славой и уважением в египетском дворце. Они прославились своим исключительным умом, обаятельной красотой, были умными советчицами и помощницами для своих мужей-фараонов. С армянскими царевнами, несомненно, отправлялись в Египет также сотни обслуживающих их женщин-нянек, дворцовая челядь, которые внедряли в Египте свои нравы, обычаи, религиозные взгляды. Для сравнения отметим, что жена хеттского царя Хаттусили III (13-й век до н.э.) Пудо хепа – хуррийского (митаннийско-армянского) происхождения, также имела большое влияние в хеттском дворце. Она была дочерью жреца Хурритского Кицватны (Армянской Киликии), была образованной, развитой и влиятельной царицей – "tawannas". Еë влияние было очень велико и в вопросах религии и культуры. Хаттусили III был настолько уверен в своей супруге Пудо Хепе, что часто разрешал скреплять только ее печатью составленные от его имени документы (История Древнего Востока, Москва, 1988, II, с. 151).

Судя по всему, у народов, живших и живущих южнее Армянского нагорья, распространенное в старину и используемое ныне выражение "huri-peri" (красавица), имеет связь с названием xури (huri =hur=har=hai) и армянскими царицами. В истории Египта отличается как раз эпоха нового царства, которая начинается с восшествия на престол фараонов 18-ой династии. Это эпоха считается периодом процветания и могущества Египта. Можно считать, что эти удачи были обусловлены также родственными и дружескими связями между царями Митанни и египетскими фараонами.

Статья из книги Анжелы Терян

"История и Армения", Ереван, 2006 г.

***

"Древние арабские источники сообщают, что армяне-амалеки царствовали в Египте очень долго. Правили целые династии амалекитян (например, светловолосый брахицефал-арменоид Рамзес II), о чем писал в своих трудах известный австралийский антрополог — сэр Г. Смит (Концепция гипердиффузионизма). Г.Э. Смит преподавал на протяжении 10 лет в Каирской школе по изучению мумий. О фараонах-арменоидах писали многие ученые — Д. Дерри, Э. Хуттен, Ф. Лушан, З. Зег, В. Зиглинг, М. Джейкман, барон фон Опенгайм, Б. Мошезон, другие авторитетные исследователи. А в армянском языке слово "мелик" имеет то же значение (например, карабахские правители так и назывались - мелики). Современные израильские источники сообщают, что амалеки — предки армян: "В ряде источников Армения именуется Амалек, евреи называли армян амалекитами".

Газета "Еврейское слово", N 40, 2006 

Как видим, основоположник современной египтологии, британский ученый 19 века Флиндерс Питри далеко не одинок в своих суждениях об армянском происхождении царицы Нефертити и десятков фараонов с арменоидными типа лица, строения черепа. Об этом пишут уже и израильские СМИ, австралийские, арабские, германские и английские источники...

Ваграм АГАДЖАНЯН

***

NEFERTITI - ARMENIAN QUEEN OF EGYPT

The Armenian origin of the famous Egyptian queen is written by foreign researchers and scientists who are not connected with Armenia in any way and lived far beyond its borders. Among them is the authoritative British archaeologist of the 19th century, one of the founders of modern Egyptology, Sir Flinders Petrie.

Everyone knows the majestic profile of Nefertiti - the famous and beautiful queen of ancient Egypt. Plastic surgeons still copy the cut of her eyes, the shape of her lips and nose, fashionistas of all countries repeat the makeup of the queen, and designers create flying dresses, sandals and jewelry, as in her portraits. A remarkable fact:Foreign researchers and scientists who have nothing to do with Armenia and live far beyond its borders are increasingly writing about the Armenian origin of the Egyptian queen. Among them is the famous British scientist, one of the founders of modern systematic Egyptology, Flinders Petrie.

In the material given below, there are details that will help you learn more about the history of Armenian-Egyptian relations. masters

Vahram AGHAJANYAN

More detailed:

https://westernarmeniatv.com/hy/2507/eastern-armenian-%D5%A5%D5%A3%D5%AB%D5%BA%D5%BF%D5%B8%D5%BD%D5%AB-%D5%B0%D5%A1%D5%B5-%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%B0%D5%AB%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8

***

ՆԵՖԵՐՏԻՏԻ. ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՀԱՅՈՑ ԹԱԳՈՒՀԻ

Եգիպտական հայտնի թագուհու հայկական ծագման մասին գրում են օտարերկրյա հետազոտողներ եւ գիտնականներ, որոնք ոչ մի կերպ կապված չեն Հայաստանի հետ եւ ապրում էին նրա սահմաններից դուրս: Նրանց թվին է պատկանում նաև 19-րդ դարի բրիտանացի հեղինակավոր հնագետ, ժամանակակից Եգիպտագիտության հիմնադիրներից մեկը՝ սըր Ֆլինդերս Փիթրին։

Բոլորին է հայտնի Հին Եգիպտոսի հայտնի և գեղեցիկ թագուհու՝ Նեֆերտիտիի փառահեղ պրոֆիլը։ Պլաստիկ վիրաբույժները մինչ օրս կրկնօրինակում են նրա աչքերի կտրվածքը, շրթունքների և քթի ձևը, բոլոր երկրների նորաձևության վարպետները կրկնում են թագուհու դիմահարդարումը, իսկ դիզայներները ստեղծում են թռչող զգեստներ, սանդալներ և զարդեր, ինչպես նրա դիմանկարներում։ 

Ուշագրավ փաստ. օտարերկրյա հետազոտողներն ու գիտնականները, որոնք ոչ մի կապ չունեն Հայաստանի հետ և ապրում են նրա սահմաններից դուրս, ավելի ու ավելի հաճախ են գրում եգիպտական թագուհու հայկական ծագման մասին։ Նրանց թվին է պատկանում բրիտանացի հայտնի գիտնական, Ժամանակակից սիստեմատիկ Եգիպտագիտության հիմնադիրներից մեկը՝ Ֆլինդերս Փիթրին։

Ստորև բերվող նյութում կան մանրամասներ, որոնք կօգնեն ձեզ ավելի լավ իմանալ հայ-եգիպտական հարաբերությունների պատմությունը:

Վահրամ Աղաջանյան

***

Եգիպտոսի հայ թագուհիները

Կահիրեից 300 կմ հարավ՝ Ամառնա բնակավայրի մոտ, 1887թ. պատահաբար հայտնաբերվեց Եգիպտոսի 18-րդ հարստության (մ.թ.ա. 1580-1090թթ.) արքունական դիվանը, որը մեծ նշանակություն ունեցավ ոչ միայն Եգիպտոսի, այլև Առաջավոր Ասիայի շատ երկրների ու ժողովուրդների պատմության ուսումնասիրության համար: Եգիպտական արքունիքի հայտնաբերված դիվանը կազմված էր մոտ 300 կավե տախտակներից և բովանդակում էր փարավոններ Ամենհոտեպ 3-րդի (1455-1419) և Ամենհոտեպ 4-րդի (1419-1400) դիվանագիտական նամակագրությունը Խուրրի-Միտանիի, Բաբելոնի, Ասորեստանի, Խաթթիի և այլ երկրների միապետների հետ:

Ուսումնասիրությունները պարզել են, որ մ.թ.ա. 18-րդ դարից սկսած Խուրրի-Միտանի պետությունը կարևոր դեր է խաղացել Առաջավոր Ասիայի քաղաքական ու տնտեսական կյանքում: Այն առևտրական կարևոր հանգուցակետ էր հարևան երկրների համար: Իր հզորության ժամանակ Խուրրի-Միտանիի արքաները իշխում էին Սիրիա-Պաղեստինին, որով սահմանակից էին դարձել հզոր Եգիպտոսին: Եգիպտոսը ևս ցանկանում էր տեր դառնալ կարևոր ռազմավարական նշանակություն ունեցող Սիրիա-Պաղեստին երկրամասին: Սկսվում են փոխադարձ ռազմական արշավանքներ:

Եգիպտական փարավոնները իրենց արձանագրություններոմ պարծենկոտությամբ նշում են, որ արշավել են Խուրրի (նաև  Նահարինա, Նաիրի) երկրի վրա, ավերել են, այրել ու մեծ ավարով վերադարձել: Սակայն շատ հաճախ կրկնվող այս արշավանքները ցույց են տալիս, որ հաջողությունը միշտ չէ, որ ուղեկցել է եգիպտացիներին, այլապես այդքան հաճախ չէին կազմակերպվի արշավանքներ դեպի Հայկական լեռնաշխարհ:

Թութմոս 4-րդ փարավոնը (1465-1455թթ.) հետևելով իր նախնիներին՝ նոր արշավանք է ձեռնարկում դեպի Խուրրի-Միտանի, սակայն այդ արշավանքն ավարտվում է Արտատամա /Արտադամա/ 1-ին արքայի հետ կնքված խաղաղության ու բարեկամության դաշնագրով: Թութմոս 4-ը համոզվում է, որ իրեն ու իր երկրին ավելի ձեռնտու է Խուրրի-Միտանի երկիրն ունենալ իբրեւ դաշնակից ու բարեկամ և կնքված պայմանագիրն ավելի ամրապնդելու համար խնամախոս դեսպաններ է ուղարկում Արտատամա 1-ինի մոտ՝ կնության խնդրելով նրա դստերը: Խնամախոսները յոթ անգամ այցելում են Արտատամայի արքունիք, որն ի վերջո տալիս է իր համաձայնությունը և արքայադուստրը դառնում է Եգիպտոսի թագուհի՝ Մուտեմույե  անունով:

Մուտեմույե

Ամառնայի նամակները ցույց են տալիս, որ Մուտեմույեն  եգիպտական հաջորդ փարավոն Ամենհոտեպ 3-ի (1455-1419) մայրն էր: Այս փարավոնը ևս ամուսնացել է Խուրրի-Միտանիի արքայադուստրերի  հետ:  Ամենհոտեպ 3-ի սիրելի կանանցից էր Թիան /Տիա/, որի հետ նա ամուսնացել էր իր թագավորության 2-րդ տարում:  Թիան ոչ արքայական ծագում է ունեցել: Նրա դամբարանում հայտնաբերված արձանագրություններից պարզվել է, որ Թիայի ծնողները եղել են Նիխրիա /Նաիրի/ երկրից: Նա Նաիրի երկրի իշխան Յուայի դուստրն էր: Թիան ոչ գեղեցիկ, բայց խելացի թագուհի է եղել և  կոչվել է «արքայի մեծ տիկին» ու ազդեցիկ դիրք է ունեցել եգիպտական արքունիքում: Նա նաև  օգնել է ամուսնուն երկրի կառավարման գործում: Ամենհոտեպ 3-ի կառուցած տաճարներից մեկում հարգանքի տուրք են մատուցել Թիային որպես փարավոնի սիրելի կին: Ամենհոտեպ 3-ը  օտար կանայք  շատ  է  ունեցել  (2 բաբելացի, 13 խուրրի, 1 արցավացի), բայց Թիան միշտ առաջինն է եղել և արձանագրություններում փարավոնի անվանը հաջորդել է Թիայի անունը:

Չնայած այդ արժանիքներին, ոչ արքայական ծագման պատճառով քրմերը հաճախ են պահանջել փարավոնից, որ բաժանվի նրանից: Սակայն Ամենհոտեպ 3-ը միշտ մերժել է նրանց՝ պատասխանելով, որ Թիան հզոր փարավոնի կին է: Հայտնի հնագետ, եգիպտագետ Պետրին, որը մանրամասն քննել է Խուրրի-Միտանի արքայադուստրերի դիրքը եգիպտական արքունիքում, գրել է. «Թիայի դեմքը… տարբերվում է նախապես Եգիպտոսում տարածված տիպից …, Նեֆերտիտիի կերպարանքը շատ նման դիմագծեր ունի Թիայի հետ, այնքան շատ, որ հավանական է, թե երկուքն էլ պատկանում են նույն ցեղին»:

Թիա

Իր թագավորության 10-րդ տարում (մոտ 1445թ. մ.թ.ա.)  Ամենհոտեպ 3-ը կնության է առնում ևս մեկ խուրրի արքայադստեր՝ Սուտառնա 2-ի դուտր Գիլու Հեպային: Նորից դեսպան-խնամախոսներ են  ուղարկվում Խուրրի-Միտանի, Արտադամայի որդի  և հաջորդ Սուտառնա /Շուտառնա/ 2-ի մոտ՝  խնդրելով նրա դուստր Գիլու Հեպայի ձեռքը: Հայտնի է, որ 6 անգամ Սուտառնայի արքունիք այցելելուց հետո միայն դեսպաններին հաջողվել է ստանալ արքայի համաձայնությունը: Գիլու Հեպան 317 կանանց ուղեկցությամբ ուղևորվել է Եգիպտոս: Արքայադստեր Եգիպտոս գալու առիթով կոյաբզեզ-կնիքի վրա արձանագրվել է. <Հրաշալիք է տրվել Նորին մեծությանը, Նախրենայի (Միտանիի) թագավոր Սուտառնայի դուստր Գիլու-Հեպան իր 327 սպասավորների հետ>:  Այս պայմաններում, երբ բարեկամական, բարիդրացիական հարաբերություններ էին հաստատվել Եգիպտոսի ու Միտանիի միջև, նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում Միտանիի և  Սիրիա-Պաղեստին երկրամասի տնտեսական ու մշակութային զարգացման համար:

Սակայն այդ վիճակի հետ չէր ցանկանում հաշտվել հզորացող Խաթթին (քիչ ավելի ուշ նաև` Բաբելոնն ու նոր կազմավորվող Ասորեստանը): Խաթթին մեծ հավակնություններ ուներ ընդարձակվելու հատկապես դեպի հարուստ ու բարգավաճ խուրրիաբնակ Սիրիա, որը գտնվում էր Միտանիի ենթակայության տակ: Խեթերի ընդարձակվելու բոլոր փորձերը անհաջողությամբ էին ավարտվում՝ բախվելով խուրրիների ռազմական ուժին: Նոր խեթական թագավորության ժամանակ (մ.թ.ա. 1450-1200) վերսկսվում են խուրրի-խեթական ռազմական բախումները: Մ.թ.ա. մոտավորապես 1345թ. Խաթթիում գահ է բարձրացել ակտիվ, նախաձեռնող ու դիվանագիտական հմտություններով օժտված Սուպիլուլիումաս 1-ը (1345-1322), որը մեծ ցանկություն ուներ Խաթթին դարձնել հզոր պետություն:

Ապահովելով իր թիկունքը /պայմանագիր Հայասայի թագավոր Հուկաննայի հետ/ Սուպիլուլիումասը պատրաստվել է նոր վճռական հարձակման Միտանիի վրա: Չունենալով ոչ մի դաշնակից  Միտանի  նոր  թագավոր Տուշրատան  /14-րդ դ կես/  հույսեր է կապում Եգիպտոսի ու Ամենհոտեպ 3-ի հետ, որը մոր կողմից խուրրի էր: Ամառնայից հայտնաբերված, փարավոնին ուղարկված Տուշրատայի նամակները վկայում են, որ նա ամեն գնով ցանկացել է շարունակել բարեկամությունը Ամենհոտեպ 3-ի հետ: Նրանց անշուշտ հայտնի էր, որ խեթերը նոր արշավանք են նախապատրաստում: Անհրաժեշտ էր, որ Տուշրատան ևս նախապատրաստվեր: Իսկ դրա համար անհրաժեշտ էր շատ ոսկի, որն արդեն չէր կարող ստանալ ծայրամասային հպատակ թագավորներից, քանի որ նրանք արդեն կամ խեթերի ազդեցության տակ էին (Ալզի, Կիցվատնա) կամ այլևս չէին ենթարկվում Միտանիին (Աշշուր, Բաբելոն): Եվ Տուշրատան իր նամակներում անընդհատ  <շատ  ոսկի> էր խնդրում իր միակ բարեկամից` Ամենհոտեպ 3-ից: Այն ստանալու ակնկալիքները ավելի են մեծանում, երբ արդեն ծեր Ամենհոտեպ 3-ը ցանկություն է հայտնում ամուսնանալ Տուշրատայի դուստր Տադու-Հեպայի հետ: Փարավոնը Միտանի է ուղարկում  իր դեսպան Մանեին մի նամակով, որի մեջ գրված էր. <Իմ եղբայր, ինձ ուղարկիր քո դուստրը իբրև տիրուհի>: Տուշրատան սովորության համաձայն անմիջապես չի տվել իր համաձայնությունը: Սկսել են երկարատև բանակցություններ, որոնք շարունակվել են շատ ամիսներ:  Տուշրատայի դեսպան Կելիան, որ մեծատոհմիկ պաշտոնյա էր, մի քանի անգամ ուղևորվել է Եգիպտոս: Տուշրատան փորձել է օգտագործել առիթը և շատ ոսկի ստանալ,  <որովհետև իմ եղբոր երկրում ոսկին այնքան շատ է, որքան փոշին կամ ավազը>,   իր նամակներից մեկում գրել է Տուշրատան:

Սակայն փարավոնը չէր շտապում ուղարկել պահանջված ոսկին և գրում է.  «…Ինչ որ ուղարկում եմ քեզ, սա չնչին է, իսկ եթե դու համաձայնվես տալ նրան ինձ կնության, որին ես փափագում եմ, նվերներ պիտի /գան ավելի շատ/»:  Հերթական այցելություններից մեկի ժամանակ Մանե դեսպան-խնամախոսին է ներկայացվում հարսնացուն: Մանեն շատ է հավանում արքայադստերը և Տուշրատայի պատասխան նամակով, որտեղ նա նորից ոսկի էր խնդրում, վերադառնում է Եգիպտոս: Դեսպանների տեղեկությունները հարսնացուի մասին հավանաբար գոհացրել են փարավոնին, քանի որ Մանեն նոր նվերներով ու նոր նամակով նորից ուղևորվում է  Հայոց աշխարհ, որպեսզի արքայադստերը առաջնորդի Եգիպտոս: Հայտնի են նաև Տուշրատայի դեսպանների անունները. Կելիա, Ար-Թեշշուբ և Ասալի /գրագիր/, որոնք նույնպես հաճախ էին լինում Եգիպտոսում, Մանեի նման նախապատրաստելով փարավոնի և Տադու-Հեպայի ամուսնությունը: Հայտնի է նաև Տադու-Հեպայի մոր անունը.  Յունի:

Բանակցությունների թեմա է դարձել հարսնացուի համար տրվելիք օժիտը: Այդ խնդիրն է արծարծված նաև Տուշրատայի խուրրիերենով գրված միակ նամակում: Ենթադրվում է, որ նամակը Եգիպտոս է ուղարկվել հարսնացուի` Տադու-Հեպայի հետ: Ներկայացնենք հատվածներ նամակից. <Նիմմուրիային, Եգիպտոսի թագավորին, իմ եղբորը, իմ փեսային, որին ես սիրում եմ, որը ինձ սիրում է,  ասա: Այսպես է ասում Տուշրատան, Միտանի երկրի թագավորը, քո աները, որը քեզ սիրում է, քո եղբայրը: Ես լավ եմ, թող դու էլ լավ լինես: Իմ փեսան, իր կանայք, իր երեխաները, իր որդիները, իր ձիերը, իր մարտակառքերը, իր զորքը, իր երկիրն ու ունեցվածքը թող լավ լինեն … Իմ եղբայրը կին էր ուզում,  և ես տվել եմ, և նա ուղևորվել է իմ եղբոր մոտ …>:

Տուշրատան իր դստեր համար օժիտ է պատրաստում, որի համար ժամանակ էր պետք և որոշվում է, որ Մանեն պետք է 6 ամիս սպասեր Վաշուգանե մայրաքաղաքում, մինչև օժիտը պատրաստվեր: Նեֆերտիտիի օժիտը կազմված էր Հարմոհե և Մաշրիանի քաղաքների տուրքերից, ուղարկվում էին նաև մի քանի հարյուր կանայք, մի մատուռ՝ ազգային աստվածների պաշտամունքի համար և այլն: Տուշրատայի իշխանության տակ գտնվող քաղաքներն ու իշխանները ևս մասնակցում էին օժիտի պատրաստմանը:

Ամառնայի նամակների հավաքածուի մեջ պահպանվել է Նեֆերտիտիի օժիտի մանրամասն ցանկը: Այն այսպիսին է. ոսկե, արծաթե ու պղնձե առարկաներ, անոթներ, հագուստի թանկարժեք գործվածքներ, ասեղնագործված իրեր, ոսկեհյուս պատմուճան, թանկագին գոհարներով գինդեր, դրվագված ապարանջաններ բազկի ու սրունքների համար, զարդեղեն, բաժակներ, տուփեր, անուշաբույր յուղերով սրվակներ, պղնձե սպասք, ոսկե ու արծաթե արձանիկներ: Կան նաեւ արծաթապատ կառքեր իրենց ձիերով, զենք ու զրահ, պղնձե սաղավարտներ, արծնապատ, ոսկով ու գոհարներով զարդարված ոսկեպատ աղեղներ ու այլ զենքեր: Ամենհոտեպ 3-րդի ժամանակներով թվագրվող մշակութային արժեքների մեջ ոսկու և պղնձի  հետ հայտնաբերվել  են նաև երկաթե իրեր: Երկաթն այդ ժամանակ թանկարժեք մետաղ էր համարվել և հաճախ այն դրվել է ոսկե շրջանակի մեջ: Տուշրատան Ամենհոտեպ 3-րդին ուղարկել է երկաթե շեղբով երեք դաշույն, 2 երկաթե մատանի և էլի ինչ-որ իր, նրա որդի Ամենհոտեպ 4-րդին` 3 երկաթե մատանի և այլն: Իսկ Թութանհամոնի դամբարանից հայտնաբերվել են փայտե մեծ դաստակով և երկաթե փոքր շեղբով դաշույններ:

Փարավոնի դեսպան Մանեի և Տուշրատայի դեսպան Կելիայի փոխադարձ բազմաթիվ այցելություններից հետո լուծվել են բոլոր հարցերը: Սակայն Տուշրատան չի ստացել իր ակնկալած մեծ քանակությամբ ոսկին: Այնուամենայնիվ Տուշրատան օրհնել է իր դստերը և ուղարկել Եգիպտոս, ուր նրան ընդունել են արքայավայել: Ե´վ փարավոնը, և´ եգիպտացիները ջերմությամբ ու մեծ հանդեսներով են ընդունել Միտանիի գեղեցիկ արքայադստերը: Եգիպտացիները շատ են հավանել հարսնացուին և գնահատելով նրա գեղեցկությունը անվանել են Նեֆերտիտի, որը  <գեղեցկուհին եկավ>  իմաստն ունի: Սակայն շուտով հիվանդացել է ծերունի փարավոնը: Տուշրատային ուղարկված նամակում Ամենհոտեպ 3-ը հայտնելով իր հիվանդության մասին,  խնդրել է Եգիպտոս ուղարկել Նինվեի հովանավոր աստվածուհի  Իշտարի (Շավուշկա) արձանը, որը պետք է բուժեր իրեն:  Տուշրատան ուղարկել է Իշտարի արձանը, որը սակայն չի փրկել փարավոնի կյանքը, և նա վախճանվել է: Գահ է բարձրացել Ամենհոտեպ 4-ը  (1419-1400), Ամենհոտեպ 3-ի և Թիայի շատ երիտասարդ որդին:  Նոր փարավոնը հոր մահվան մասին լուրն անմիջապես հայտնել է Տուշրատային և խնդրել հոր հետ սկսած բարեկամությունը շարունակել իր հետ, քանի որ  <ինքը որոշել է Տուշրատայի դստերը` Տադու–Հեպային (Նեֆերտիտի) ընդունել իր կանանոցը իբրև իրեն կին, որպես իշխանուհի հարավի և հյուսիսի, տիրուհի երկու երկրների> :

Բարեբախտաբար մեզ է հասել գեղեցիկ ու հմայիչ Նեֆերտիտիի պատկերը: Ամառնայից հայտնաբերվել է վարպետ Ջեխուտիմեսի կերտած Նեֆերտիտիի դիմաքանդակը: Պատկերված է նուրբ դիմագծերով, երկար վզով ու երազկոտ, նշաձև աչքերով հմայիչ մի կին:

Նեֆերտիտի

Ուսումնասիրողներից Բեցոլդը խոսելով Նեֆերտիտիի օժիտի մասին, այնուհետև գրում է. «Պետական թելադրանքներ, կառավարական սկզբունքներ, նաև կրոնական գաղափարներ նույն ճանապարհը պետք է բռնած լինեն»: Ամենհոտեպ 4-րդ փարավոնը, չնայած երիտասարդ հասակին, ուժեղ անհատականություն էր, որի անցկացրած բարեփոխումներն արմատապես փոխել են Եգիպտոսի դարավոր սովորույթներն ու լայն, սուր բախումների տեղիք տվել: Նոր փարավոնը ժխտել է բոլոր հին աստվածներին և հաստատել մեկ աստծո` Աթոնի /Արարչի/ պաշտամունքը: Գերագույն աստծուն անվանել է Աթոն՝ «Արեւի սկավառակ», իսկ ինքն անվանափոխվել է Էխնաթոնի, որ նշանակում էր «Աթոնի վահան» /==Արարչի վահան/ կամ <փառք Աթոնի> /փառք Արարչի/: Ըստ նոր կրոնի Աթոնը /Արարիչը/ միակ աստվածն էր տիեզերքում, անդեմ ու անտեսանելի այն ուժը, որն ստեղծել է  Արևը և աղբյուրն է այն ամենի, ինչ կա երկրի վրա /ողջ կենդանական ու բուսական աշխարհը/:  Աթոն աստծո հետ Էխնաթոնը թույլատրել է միայն  արևի Ռա /ԱՐ/ Աստծո պաշտամունքը: Նոր կառուցված Ամառնա /հմմ.  հայերեն ամառ բառը/  մայրաքաղաքի Աթոնի տաճարներում կատարվող ծեսերը եղել են պարզ: Աստծուն նվիրվել են ծաղիկներ, մրգեր ու երգել հիմներ, ինչպես հայկական հնագույն տաճարներում: Նրանք հավաքվել են արևածագին ու արևամուտին և աղոթել ծագող ու մայր մտնող արևին` Աթոնին:   Էխնաթոնը այնուհետեւ իրեն նվիրել է նոր կրոնի քարոզմանը, գրել է բազմաթիվ ներբողներ, կառուցել է նոր մայրաքաղաք Ախեթաթոն անունով, որ նշանակում էր «Աթոն աստծո քաղաք»: Կառուցել է նաև տաճարներ, որոնց պատերը զարդարել է տվել իր սիրելի կնոջ՝ Նեֆերտիտիի ու երեք աղջիկների պատկերներով: Էխնաթոնը իր գրած ներբողների մեծ մասը նվիրել է Նեֆերտիտիին: Այդ ներբողներում նա գովերգում էր նրա հմայքն ու գեղեցկությունը.

Ես սիրում եմ քաղցր շունչը քո,

Ամեն օր հիանում եմ քո գեղեցկությամբ,

Իմ ցանկությունն է լսել քո ձայնը հմայիչ,

Որ հնչում է ինչպես շրշյուն հյուսիսային քամու:

Կրոնական  այս հեղափոխության մեջ  մեծ է եղել էխնաթոնի մոր` Թիայի ու կնոջ` Նեֆերտիտիի դերը, որոնք իրենց հետ Եգիպտոս էին բերել իենց նախնիների` հայ-արմենների  Արարիչ Ար Աստծո և Արև-Աստծո   պաշտամունքը:  Այդ մասին պրոֆեսոր Պետրին գրում է.  «Էխնաթոնի մայրը միտանական-հայկական ծագում  ուներ և նա էր բերել Աթոնի կրոնը իր հայրենիքից և սովորեցրել որդուն»:

Ամառնայի նամակներից պարզ է դառնում, որ Էխնաթոնի ու Տուշրատայի հարաբերությունները այնքան էլ բարեկամաբար չեն զարգացել: Նոր փարավոնը չի ուղարկում Ամենհոտեպ 3-ի խոստացած նվերները: Տուշրատան հատկապես շատ էր ուզում ստանալ իր դստեր 2 երկու ոսկե արձանները, որոնք պատրաստի վիճակում ցույց էին տվել դեսպաններին: Որպես պատասխան Ամենհոտեպ 4-ը ուղարկում է փայտե ոսկեզօծված արձաններ, որը խիստ վիրավորական էր Տուշրատայի համար: Հետագա նամակագրությունները և իրադարձությունները ցույց են տալիս, որ հարաբերությունները ավելի ու ավելի սառն են դարձել և ի վերջո խզվել են: Սա այն ժամանակն էր, երբ Խուրրի-Միտանին թուլանում էր, իսկ Եգիպտոսն էլ այլևս չէր ցանկանում շարունակել  բարեկամությունը թուլացող երկրի հետ:

Էխնաթոնը և Նեֆերտիտին որդի չեն ունեցել /նշվում է ինչպես 3, այնպես էլ  6 աղջիկների մասին/, այդ պատճառով էլ, երբ կյանքի 30-րդ տարում վախճանվել է փարավոնը, գահն անցել է փեսաներին, նախ՝ Սեմնեխկարին, ապա` Թութանհամոնին: Փաչավոն-ամուսնու մահից հետո ապրելով  ևս մի քանի տարի, Նեֆերտիտին մահացել է 37 տարեկանում:

Այսպիսով, գրեթե 3 սերունդ շարունակվել են Խուրրի-Միտանիի եւ Եգիպտոսի արքայական ընտանիքների ազգակցակա 

խնամիկան կապերը: Կարճ ժամանակամիջոցում Եգիպտոս հարս են գնացել Արտատամա 1ի դուստր Մուտեմույան,  իշխան Յուայի դուստր Թիան, Սուտառնա 2-ի դուստր Գիլու Հեպան և Տուշրատա 1-ի դուստր Տադու Հեպա—Նեֆերտիտին:  Հայոց աշխարհի արքայադուստրերը մեծ համբավ են ունեցել եգիպտական արքունիքում: Նրանք աչքի են ընկել իրենց բացառիկ խելքով, հմայիչ գեղցկությամբ և խելացի խորհրդատուներ ու օգնականներ են եղել իրենց ամուսին-փարավոնների համար1: Կարելի է մտածել, որ Հայկական լեռնաշխարհից հարավ բնակվող ժողովուրդների, հիմնականում սեմական  ցեղերի մոտ հնում տարածված, այժմ էլ օգտագործվող հուրի-փերի արտահայտությունը  գեղեցկուհի իմաստով,  կապ ունի խուրրի /=հուրրի-հայ/ անվան ու հմայիչ հայուհիների հետ:

Հուրրի-Միտանուհի

Հայոց արքայադուստրերի հետ անկասկած Եգիպտոս են մեկնել նաև հարյուրավոր կանայք՝ դայակներ, սպասավորներ, պալատական այլ կանայք, որոնք եգիպտական արքունիք էին մտցնում իրենց հայրենիքի բարքերը, սովորությունները, ինչպես նաև կրոնական  հայացքները:

Եգիպտոսի պատմության մեջ աչքի է ընկնում հենց այս՝ Նոր թագավորության շրջանը, որը սկսվում է 18-րդ հարստության փարավոնների գահակալությամբ: Այս շրջանը համարվում է եգիպտական պետության ծաղկման ու բարգավաճման ժամանակաշրջանը: Կարելի է մտածել, որ այս հաջողությունները պայմանավորված են եղել նաև Խուրրի-Միտանիի թագավորների և եգիպտական փարավոնների միջև  հաստատված ազգակցական ու բարեկամական կապերով:

1.  Համեմատության համար նշենք, որ խեթական թագավոր Խաթթուսիլի 3-ի (մ.թ.ա. 13-րդ դար) կինը՝ խուրրիական ծագումով Պուդո Հեպան ևս մեծ ազդեցություն է ունեցել խեթական արքունիքում: Նա խուրրիաբնակ Կիցվատնայի (Կիլիկիա) քրմի դուստրն էր, եղել է կիրթ, զարգացած ու ազդեցիկ թագուհի «tawannas»: Նրա ազդեցությունը մեծ է եղել նաև կրոնական  ու մշակութային հարցերում: Խաթթուսիլի 3-ը այնքան մեծ վստահություն է ունեցել կնոջ՝ Պուդո Հեպայի հանդեպ, որ հաճախ թույլատրել է իր անունից կազմված փաստաթուղթը վավերացնել միայն Պուդո Հեպայի կնիքով:

Թեմայի մասին ավելի մանրամասն տես Ա. Տերյան, « Միտանի, Հայոց հնագույն պետություն»   ու «Հայաստանը և Պատմությունը»  գրքերը:

Անժելա  Տերյան

https://westernarmeniatv.com/hy/2507/eastern-armenian-%D5%A5%D5%A3%D5%AB%D5%BA%D5%BF%D5%B8%D5%BD%D5%AB-%D5%B0%D5%A1%D5%B5-%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%B0%D5%AB%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8

***