«ՊԱՏՄԱԿԱՆԻՑ» ՄԻՆՉԵՒ ԱՆՀԵՏԱՑՈՂ ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԵՐԺԵԼՈՒ ԳԻՆԸ

«Այլընտրանքային նախագծեր խումբը» ներկայացնում է Հայաստանի Հանրապետության նախկին արտգործնախարար Արա Այվազյանի հոդվածը

Համաշխարհային համակարգը վերապրում է խոր փոփոխությունների և փոխակերպումների փուլ։ Ո՛չ Վեստֆալյան ինքնիշխանությունների համակարգը, ո՛չ 19-րդ դարի ուժերի հավասարակշռությունը, ո՛չ Սառը պատերազմի գաղափարախոսությունը, ո՛չ էլ կոլեկտիվ անվտանգության լիբերալ կարգն այլևս չեն բնորոշում ներկայիս իրականությունը։ Այսօր ուրվագծվում է նոր, մասնատված աշխարհակարգ, որտեղ անվերահսկելի ուժն ու շահը դուրս են մղում գաղափարախոսությունը, իրավունքը և համընդհանուր արժեքները։

Այս փոփոխության կիզակետում Միացյալ Նահանգների դերի վերափոխումն է։ Երկար ժամանակ լինելով համաշխարհային կարգուկանոնի երաշխավորը՝ Ամերիկան ներկայիս վարչակազմի օրոք անցել է գործարքային գերիշխանության, որտեղ «America First» սկզբունքը եկել է փոխարինելու համաշխարհային պատասխանատվությանը։ Միացյալ Նահանգները դեռևս պահպանում է կայսրության բնութագիրը՝ ռազմական, ֆինանսական և տեխնոլոգիական հեգեմոնիան, բայց հրաժարվում է իր նախկին ունիվերսալիստական ​​առաքելությունից։ Խոսքը ոչ թե նոր ինքնամեկուսացման, այլ նոր եսակենտրոն վարքի մասին է. համաշխարհային դերակատարություն, այո՛, բայց միայն սեփական շահով և պայմաններով։ Արդյունքում՝ միջազգային հարաբերությունների նախկին ճարտարապետությունը, որը հիմնված էր կանոնների, դաշինքների, գաղափարախոսական շրջանակների և պարտավորությունների վրա, փլուզվում է։

Ունիվերսալիզմի այս մերժումն ամրապնդվում է գլոբալացման վերագնահատմամբ։ Այն, ինչն անցյալում ընկալվում էր որպես հզորության աղբյուր, այժմ ամերիկյան քաղաքական շրջանակների կողմից ավելի ու ավելի հաճախ է որակվում որպես սպառնալիք՝ արդյունաբերական առաջատարության կորուստ, մատակարարումներից կախվածություն, տեխնոլոգիական և ժողովրդագրական մարտահրավերների նկատմամբ խոցելիություն։ Միացյալ Նահանգները սկսել է սահմանափակել այն գլոբալիզացիան, որն ինքը ժամանակին քաջալերում էր և որում գերիշխում էր, ու վերակողմնորոշվում է դեպի ռազմավարական ինքնիշխանություն և տնտեսական ինքնաբավություն։

Այս գործընթացում ամենախոցելի կողմը Եվրոպան է։ Եվրոպական Միությունը տասնամյակների ընթացքում զարգացել է որպես հետազգային նախագիծ, որի համար վստահությունը, վստահելիությունն ու անվտանգությունը, և ոչ թե ուժըն են եղել միջազգային կանոնների միջուկը: ԱՄՆ-ի կողմից երաշխավորված ՆԱՏՕ-ի հովանոցը թույլ էր տալիս Եվրոպային՝ չլինել աշխարհաքաղաքականության վտանգավոր առաջնագծում։ Սակայն ներկայիս՝ գործարքային արտաքին քաղաքականության դարաշրջանում ամերիկյան պաշտպանությունն այլևս չի ընկալվում որպես անվերապահ։ Միացյալ Նահանգները պահանջում է, որ իր դաշնակիցները վճարեն իրենց անվտանգության համար և մասնակցեն դրա ապահովմանը նոր պայմաններով ու հավելյալ պարտականություններով։ Այս ամենը ոչնչացնում է եվրոպական անվտանգության ձևավորված մոդելը։ Դրան գումարվում են միգրացիոն ճգնաժամը, եվրասկեպտիցիզմի աճը, որոշ երկրներում՝ ավտորիտարիզմի միտումները, Եվրոպայի հյուսիսի և հարավի միջև տնտեսական տարաձայնությունները։ ԵՄ-ն անկարող է արագ արձագանքել սպառնալիքներին, քանի որ որոշումներն ընդունվում են կոնսենսուսի միջոցով, իսկ Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Լեհաստանի, Իտալիայի, Հունգարիայի և Բալթյան երկրների շահերը հաճախ տարբերվում են։ Ռազմավարական համերաշխությունը գնալով ավելի է զիջում իր տեղը ազգային եսասիրությանը։ ԵՄ-ն մնում է տնտեսական տարածք, բայց կորցնում է քաղաքական և ռազմավարական նշանակությունը։ Ռազմական կախվածությունը մեծանում է, իսկ ներքին համերաշխությունը թուլանում։ Ի հայտ են գալիս «տարբեր արագությունների Եվրոպաներ»։ Հետևաբար, ԵՄ-ն կանգնած է լրջագույն երկընտրանքի առջև. կամ դառնալ լիարժեք դերակատար՝ իր սեփական բանակով, արտաքին քաղաքականությամբ և ռազմավարական մտածողությամբ, կամ էլ մնալ տնտեսական տարածք՝ աճող արտաքին ճնշման ներքո։

Աշխարհը գնում է դեպի բազմաբևեռություն, բայց դա չի նշանակում, որ այն դառնում է ավելի արդար։ Առանց մեկ համակարգող կենտրոնի աշխարհակարգը տրոհվում է երկու հնարավոր սցենարներում։ Առաջինը տարածաշրջանային հեգեմոնիաների աշխարհ է, որտեղ խոշոր տերությունները վերահսկում են իրենց ազդեցության գոտիները և մրցում են ծայրամասում՝ առանց համաշխարհային հավակնությունների։ Երկրորդը իրավիճակային, գործարքային հարաբերությունների աշխարհն է, որտեղ յուրաքանչյուր պետություն գործում է մենակ՝ հիմնվելով կարճաժամկետ շահերի և ժամանակավոր դաշինքների վրա։ Երկու պարագաներում էլ տեղի կունենա համընդհանուր նորմերի գաղափարից հրաժարում և միջազգային հարաբերությունների վերածում ուժերի մրցակցության, այլ ոչ թե՝ օրենքների։

Իսկ այն աշխարհակարգում, որում չկան համընդհանուր ընդունված վարքագծի կանոններ և օրինական արբիտրներ, նույնիսկ «միջազգային հանրության» գաղափարն է ինքնին անհետանում։ Նման պայմաններում ուժի կիրառումը դադարում է անընդունելի և արտակարգ բացառություն լինել, այն կրկին դառնում է օրինական գործիք։ Պատերազմը կրկին դիտվելու է ոչ թե որպես շեղում, այլ՝ որպես ռազմավարական հաշվարկի մաս։ Որքան ավելի քայքայվեն միջազգային ինստիտուտները, այնքան ավելի գրավիչ և արդյունավետ է թվալու ագրեսիան։ Իսկ այսպիսի աշխարհում կգոյատևեն միայն այն պետությունները, որոնք կպահպանեն զսպելու և ուժ գործադրելու իրենց ունակությունը։

Այս ֆոնի վրա հատկանշական է Հայաստանի ներկայիս ղեկավարության որդեգրած ուղին։ 2020-2023 թվականների պարտություններից հետո իշխանությունները հայտարարել են նոր ռազմավարության մասին, որը հիմնված է «խաղաղության դարաշրջանի» գաղափարի, առճակատման մերժման և ժողովրդավարական վերածննդի վրա։ Այդ տեսլականը ենթադրում է, որ ներքին բարեփոխումների և ազգային մտածելակերպի վերաձևավորման արդյունքում կստեղծվեն պայմաններ երկարատև խաղաղության համար։ 

Սակայն ուրվագծվող միջազգային նոր կարգի համատեքստում նման ռազմավարությունը թվում է վտանգավոր և ժամանակավրեպ։ Խաղաղությունը, որը ձգտում է հաստատել Երևանը, ենթադրում է երաշխավորների, կանոնների և ինստիտուցիոնալ շրջանակների գոյություն։ Մինչդեռ անտեսվում է, որ երաշխավորները կորցրել են իրենց հետաքրքրությունն ու կամքը, իսկ կանոնները՝ իրենց ուժը։ Նման միջավայրում միակողմանի հաշտեցման քաղաքականությունը դառնում է ոչ թե խաղաղության, այլ՝ խոցելիության բանաձև։ Պատահական չէ, որ Թուրքիան և Ադրբեջանը, գործելով ուժային քաղաքականության տրամաբանությանը համապատասխան, Հայաստանի «բարյացակամությունը» չեն դիտարկում որպես դեէսկալացիայի խթան։ Նրանք, ընդհակառակը, դա համարում են թուլության նշան, ուստի հետևողականորեն ուժեղացնում են ռազմական, տարածքային, դիվանագիտական և գաղափարական ճնշումը։

Պետությունները մահանում են ոչ թե երազից, այլ՝ իրենց պաշտպանելու անկարողությունից։

Յուրաքանչյուր պետության հիմնական գործառույթը քաղաքացիների անվտանգության ապահովումն ու ինքնիշխանության պաշտպանությունն է։ Ոչ մի հռչակագիր, ոչ մի ստորագրված ​​փաստաթուղթ չեն կարող փոխարինել այս կենսական գործառույթի ուժային բաղադրիչին։ Ներկայիս Հայաստանը մնացել է առանց ռազմավարական երաշխավորների, նրա պաշտպանական կարողությունները սահմանափակ են, իսկ շրջակա միջավայրը՝ ագրեսիվ։ Նման իրավիճակում դրոշակ դարձնել խաղաղությունը՝ առանց զսպման, և արժեքները թողնել առանց պաշտպանության, նշանակում է երկիրը մղել դեպի ռազմավարական խոցելիության ուղի։ 

Հենց սա է պատճառը, որ Հայաստանի ղեկավարության գործողությունները հակասում են միջազգային իրավիճակի զարգացման տրամաբանությանը։ Պաշտոնական Երևանի քայլերը զուրկ են աշխարհում տեղի ունեցող գործընթացների և Հայաստանին գոյաբանական մարտահրավեր ներկայացնող հարևանների իրական նպատակների ռազմավարական վերլուծությունից: Հայաստանի իշխանությունները հաշվի չեն առնում գլխավորը. ո՛չ ժողովրդավարացումը, ո՛չ խաղաղ հռետորաբանությունը, ո՛չ էլ նույնիսկ իրավական զիջումները չեն ապահովում անվտանգությունն այնպիսի աշխարհում, որտեղ օրենքի փոխարեն իշխում է ուժը։

Հիմա մեզ առաջարկվում է «Իրական Հայաստանի» հայեցակարգը՝ իբրև անցյալի «առասպելների ու հույսերի սթափեցնող մերժում» և հրաժարում «Պատմական Հայաստանից», որի արժեքներն ու հավակնությունները ենթադրաբար հանգեցրել են շարունակական աղետների։ Սակայն ողբերգությունն այն է, որ հենց հիշողության, պատմության դասերի, ինքնապահպանման բնազդի մերժումն է, որ կարող է հանգեցնել ոչ թե պատմական առասպելի, այլ իրական Հայաստանի կործանմանը՝ այն Հայաստանի, որը վերջին 34 տարիների ընթացքում գոյություն ունի որպես ինքնիշխան պետություն։

Ռազմավարական առումով չմտածված ընթացքը, որը ներկայացվում է որպես «սթափություն» և «իրատեսություն», կարող է մեզ մղել վերապրելու մեծ աղետ, որի վերաբերյալ մենք վճռել էինք «այլևս երբեք»: Եվ այդ ժամանակ Պատմությունը, ոչ թե որպես առասպել, այլ՝ որպես ողբերգություն, կվերադառնա՝ մեզ հիշեցնելու, որ պետությունները մահանում են ոչ թե երազից, այլ՝ իրենց պաշտպանելու անկարողությունից։ 

Հաջորդիվ կներկայացնեմ խնդրի այլ դիտանկյուններ։

Արա Այվազյան,

ՀՀ նախկին արտգործնախարար,

Դիվանագետների համահայկական խորհրդի հիմնադիր անդամ

https://hraparak.am/post/55b3767af96c5e13f1e56c9db3c1cf5d

***

ОТ «ИСТОРИЧЕСКОЙ» ДО ИСЧЕЗАЮЩЕЙ АРМЕНИИ: ЦЕНА ОТКАЗА ОТ СТРАТЕГИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ

Группа «Альтернативные проекты» представляет статью бывшего министра иностранных дел Армении Ара Айвазяна

Мировая система переживает период глубоких изменений и трансформации. Ни Вестфальская система суверенных государств, ни баланс сил XIX века, ни идеология холодной войны, ни либеральный порядок коллективной безопасности больше не характеризуют нынешнюю реальность. Сегодня формируется новый, фрагментированный мировой порядок, где неконтролируемая сила и интересы вытесняют идеологию, право и общечеловеческие ценности.

В основе этого сдвига лежит трансформация роли Соединённых Штатов. Будучи долгое время гарантом мирового порядка, Америка при нынешней администрации перешла к транзакционной гегемонии, где принцип «Америка прежде всего» заменил глобальную ответственность. Соединённые Штаты по-прежнему сохраняют черты империи: военную, финансовую и технологическую гегемонию, но отказываются от своей прежней универсалистской миссии. Это не новая самоизоляция, а новое эгоцентричное поведение: глобальная роль, да, но только в собственных интересах и на собственных условиях. В результате прежняя архитектура международных отношений, основанная на правилах, союзах, идеологических рамках и обязательствах, рушится.

Это неприятие универсализма подкрепляется переоценкой глобализации. То, что когда-то считалось источником силы, теперь всё чаще воспринимается американскими политиками как угроза: потеря индустриального лидерства, зависимость от поставок, уязвимость перед технологическими и демографическими вызовами. Соединённые Штаты начали ограничивать глобализацию, которую они когда-то поощряли и в которой доминировали, и переориентируются на стратегический суверенитет и экономическую самодостаточность.

Наиболее уязвимой стороной в этом процессе является Европа. Европейский союз десятилетиями развивался как исследовательский проект, в основе международных правил которого лежали доверие, надёжность и безопасность, а не сила. Зонтик НАТО, гарантированный Соединёнными Штатами, позволял Европе избегать опасного передового края геополитики. Однако в нынешнюю эпоху транзакционной внешней политики американская оборона больше не воспринимается как безусловная. Соединённые Штаты требуют от своих союзников оплаты своей безопасности и участия в её обеспечении, принимая на себя новые условия и дополнительные обязательства. Всё это разрушает устоявшуюся модель европейской безопасности. К этому добавляются миграционный кризис, рост евроскептицизма, авторитарные тенденции в некоторых странах и экономическое неравенство между севером и югом Европы. ЕС не способен быстро реагировать на угрозы, поскольку решения принимаются консенсусом, а интересы Франции, Германии, Польши, Италии, Венгрии и стран Балтии зачастую расходятся. Стратегическая солидарность всё больше уступает место национальному эгоизму. ЕС остаётся экономическим пространством, но теряет своё политическое и стратегическое значение. Военная зависимость растёт, а внутренняя солидарность ослабевает. Возникают «Европы разных скоростей». В связи с этим перед ЕС стоит серьёзная дилемма: либо стать полноценным субъектом с собственной армией, внешней политикой и стратегическим мышлением, либо оставаться экономической территорией, находящейся под растущим внешним давлением.

Мир движется к многополярности, но это не означает, что он становится более справедливым. Без единого координирующего центра мировой порядок распадается на два возможных сценария. Первый — это мир региональных гегемоний, где крупные державы контролируют свои сферы влияния и конкурируют на периферии без глобальных амбиций. Второй — мир ситуативных, транзакционных отношений, где каждое государство действует в одиночку, исходя из сиюминутных интересов и временных союзов. В обоих случаях произойдёт отказ от идеи универсальных норм и превращение международных отношений в соревнование сил, а не законов.

А в мировом порядке, где нет общепризнанных правил поведения и легитимных арбитров, исчезает даже сама идея «международного сообщества». В таких условиях применение силы перестаёт быть неприемлемым и чрезвычайным исключением; оно вновь становится легитимным инструментом. Война вновь будет восприниматься не как отвлекающий маневр, а как часть стратегического расчёта. Чем больше разрушаются международные институты, тем привлекательнее и эффективнее будет казаться агрессия. И в таком мире выживут только те государства, которые сохранят способность сдерживать и применять силу.

На этом фоне примечателен путь нынешнего руководства Армении. После поражений 2020–2023 годов власти объявили о новой стратегии, основанной на идее «эпохи мира», отказа от конфронтации и демократического возрождения. Это видение предполагает, что внутренние реформы и перестройка национального сознания создадут условия для прочного мира. 

Однако в контексте формирующегося нового международного порядка такая стратегия представляется опасной и устаревшей. Мир, к которому стремится Ереван, предполагает наличие гарантов, правил и институциональных рамок. При этом игнорируется тот факт, что гаранты утратили интерес и волю, а правила – свою силу. В такой обстановке односторонняя политика примирения становится формулой не мира, а уязвимости. Неслучайно Турция и Азербайджан, действующие в соответствии с логикой политики силы, не рассматривают «дружественное отношение» Армении как стимул к деэскалации. Напротив, они считают его признаком слабости и поэтому последовательно усиливают военное, территориальное, дипломатическое и идеологическое давление.

Государства умирают не от мечты, а от неспособности защитить себя.

Главная функция каждого государства — обеспечение безопасности своих граждан и защита суверенитета. Никакая декларация, никакой подписанный документ не могут заменить силовую составляющую этой жизненно важной функции. Сегодня Армения осталась без стратегических гарантов, её обороноспособность ограничена, а окружающая среда агрессивна. В такой ситуации безудержно нести мир и оставлять ценности без защиты — значит толкать страну на путь стратегической уязвимости. 

Именно поэтому действия армянского руководства противоречат логике развития международной обстановки. Шаги официального Еревана лишены стратегического анализа происходящих в мире процессов и реальных целей соседей, представляющих для Армении экзистенциальный вызов. Армянские власти не учитывают главного: ни демократизация, ни миролюбивая риторика, ни даже правовые уступки не обеспечивают безопасности в мире, где правит сила, а не закон.

Теперь нам предлагают концепцию «Настоящей Армении» как «отрезвляющего отказа от мифов и надежд прошлого» и отвержения «Исторической Армении», чьи ценности и амбиции якобы привели к постоянным катастрофам. Но трагедия в том, что именно отказ от памяти, от уроков истории, от инстинкта самосохранения может привести не к разрушению исторического мифа, а к разрушению настоящей Армении, той Армении, которая существует как суверенное государство уже 34 года.

Стратегически непродуманный курс, подаваемый как «трезвость» и «реализм», может привести к тому, что мы вновь переживём великую катастрофу, которую мы решили «никогда больше не допустить». И тогда История, не как миф, а как трагедия, вернётся, чтобы напомнить нам, что государства умирают не от мечты, а от неспособности защитить себя. 

Ара Айвазян,

бывший министр иностранных дел Республики Армения,

Член-основатель Всеармянского совета дипломатов

https://hraparak.am/post/55b3767af96c5e13f1e56c9db3c1cf5d