Եվ այսպես՝ մի քիչ պատմություն
1919-1920 թթ. Օսմանյան կայսրության Ռազմական տրիբունալը քննել է "Միություն եւ առաջադիմություն" ("Իթթիհաթ վե թերաքքի" - "Ittihad ve Terakki") Թուրքիայի իշխող կուսակցության ղեկավարության դատական գործերը՝ հայերի եւ հույների զանգվածային սպանությունների, Սահմանադրության խախտման եւ պատերազմի ժամանակ թույլ տրված չարաշահումների վերաբերյալ:
1915 թվականին Օսմանյան կայսրության տարածքում տեղի ունեցավ հայերի զանգվածային կոտորած, որը պատմաբանների մեծամասնության կողմից մեկնաբանվում է որպես ցեղասպանություն։ Օսմանյան կայսրության դաշնակից Գերմանիայի փաստացի աջակցությամբ երիտթուրքական կառավարությունը կազմակերպեց երկրի հայազգի խաղաղ բնակչության տեղահանումը, ինչը հանգեցրեց հայերի զանգվածային բնաջնջմանը եւ Թուրքիայի հայ համայնքի փաստացի ոչնչացմանը:
Մայիսի 24-ին, հայերի կոտորածներից ընդամենը մի քանի շաբաթ անց, Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի և Անգլիայի կառավարությունները հայտարարեցին թուրքական հանցագործությունների դեմ դատական հետապնդում իրականացնելու մտադրության մասին։ Համատեղ հայտարարությամբ Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Մեծ Բրիտանիան Օսմանյան կայսրությունում հայերի նկատմամբ իրականացվածը բնորոշեցին որպես "մարդկության և քաղաքակրթության դեմ հանցագործություն" և թուրք իշխանավորների նկատմամբ սահմանեցին անհատական պատասխանատվություն հայերի զանգվածային սպանությունների կազմակերպման համար:
Մազհարի քննչական հանձնաժողովը եւ Տրիբունալի ստեղծումը 1918 թ. Օսմանյան կայսրության պարտությունից, Մուդրոսի զինադադարից և Անտանտի ուժերի կողմից Կոստանդնուպոլսի բռնազավթումից հետո հաղթող երկրները Թուրքիայից պահանջել են պատժել հայ և այլ ազգերի ռազմագերիների դեմ կատարած հանցագործությունների մեղավորներին։ Այս խնդրում առանձին դիրք էր գրավում Բրիտանիան, որը հիմնականում պնդում էր առաջին հերթին պատժել բրիտանացի ռազմագերիների նկատմամբ դաժան վերաբերմունքի ու միայն հետո հայերի ոչնչացման համար։ Տրիբունալի աշխատանքների մեկնարկին Իթթահաթի հիմնական ղեկավարները՝ Թալեաթը, Էնվերը, Ահմեդ Ջեմալը, Շաքիրը, դոկտոր Նազիմը, Բեդրին և Ազմին փախել էին Թուրքիայից։
Թուրքիայում այդ պահին գործող Թևֆիկ փաշայի կառավարությունը, չսպասելով միջազգային դատարանին, որոշել է հետաքննել այդ հանցագործությունները ազգային դատարաններում։ 1918 թ. նոյեմբերի 23-ին Սուլթան Մեհմեդ VI-ը ստեղծեց կառավարական քննչական հանձնաժողով, որի նախագահ նշանակվեց Հասան Մազհար-բեյը։ Հանձնաժողովը ձեռնամուխ է եղել Օսմանյան կայսրության պաշտոնատար անձանց կողմից առաջին հերթին հայ բնակչության դեմ կատարված հանցագործությունների հետաքննությանը։ Մազհար-բեյը նահանգապետերից պահանջել է տրամադրել հայերի տեղահանության եւ սպանությունների հրամաններով բոլոր հեռագրերը: Չնայած (ընթերցումից հետո) հրամանների բնօրինակներն ոչնչացնելու հրահանգին, որոշ պաշտոնյաներ պահպանել են դրանք եւ հանձնաժողովը կարողացել է ստանալ այդ փաստաթղթերը:
Երիտթուրքերի հանցագործությունը հետաքննող Ռազմական տրիբունալի ձեւավորումը Մազհարի հանձնաժողովի աշխատանքի շարունակությունն էր, եւ1918 թվականի դեկտեմբերի 16-ին սուլթանը պաշտոնապես ստեղծեց նման տրիբունալներ: Երկրի տարբեր գավառներում կազմավորվել է ռազմական 3 տրիբունալ և դատական 10 մարմին։
Տրիբունալի աշխատանքը Ընդհանուր առմամբ անցկացվել է դատական չորս նիստ. Փարիզի խաղաղության համաժողովի ենթահանձնաժողով, Պոլսում բրիտանական տրիբունալ ու երկու թուրքական դատավարություն: 1918 թ. դեկտեմբերի 16-ին ստեղծվել է հատուկ ռազմական տրիբունալ, իսկ 1919 թ. սկզբին հատուկ հրամանով իրականացվել են արտաքսման և կոտորածի մեջ կասկածվող անձանց բազմաթիվ ձերբակալություններ (թուր. tehcir ve taktil): Տրիբունալի կազմը մի քանի անգամ փոխվել է՝ մեղադրյալներին պատժից խուսափելու հնարավորություն տալու համար։ Չընդունվեց թուրքական կառավարության առաջարկը՝ տրիբունալում ընդգրկել չեզոք երկրների ներկայացուցիչներին։ Կարեւորագույն լսումներն անցկացվել են Յոզղաթի (փետրվարի 5-ից ապրիլի 7-ը), Տրապիզոնի (մարտի 26-ից մայիսի 15-ը), Իթթիհաթի (ապրիլի 28-ից մայիսի 17-ը) եւ նախարարների կաբինետի (1919 թվականի հունիսի 3-ից 25-ը) իրադարձությունների կապակցությամբ: Նախապատրաստվել են լսումներ Ադանայի, Հալեպի, Բիթլիսի, Դիարբեքիրի, Էրզրումի, Մարաշի և Վանի դեպքերի վերաբերյալ: Սակայն 1920 թ. օգոստոսի 11-ին քեմալական նոր կառավարությունը լուծարեց դատարանները։
Տրիբունալի աշխատանքն ապահովվում էր երկու հանձնաժողովի կողմից։ Դրանք հարցաքննել են 13 նախարարների ու շեյխ-ուլ-իսլամների եւ ուսումնասիրել են բազմաթիվ փաստաթղթեր հայերի կոտորածների մասին: 1919 թ. մայիսի 3-ին Գլխավոր դատախազը դատարանին տեղեկացրել է, որ հետաքննության ընթացքում իրեն նոր ապացույցներ են հայտնի դարձել առ այն, որ հայերի սպանությունները մայրաքաղաքում եւ շրջակայքում հիմնականում եղել են կազմակերպված (թուր. teskilati murettebe ile). Դատախազի առաջարկած նոր մեղադրական եզրակացությունը ներառում էր "առանձնացված հանրություն կազմող բոլոր մարդկանց ոչնչացնելու" մեղադրանքը։ Հայերի տեղահանությունները թելադրված էին ոչ թե ռազմական անհրաժեշտությամբ կամ կարգապահական պատճառներով, այլ մտահղացվել էին Իթթիհաթի կենտրոնական կոմիտեի կողմից, և դրանց հետևանքները զգացվում էին Օսմանյան կայսրության ամեն անկյունում (թուր. Memaliki Osmaniyenin hemen իր tarafnda):
Ապացույցներում տրիբունալը հիմնականում հենվում էր փաստաթղթերի, այլ ոչ թե վկաների ցուցմունքների վրա։ Այն ապացուցված է համարել Իթթիհաթի առաջնորդների կողմից հայերի կազմակերպված սպանության փաստը (թուր. taktil cinayeti). Թուրքական դատարանը մեղավոր է ճանաչել Էնվերին, Ջեմալին, Թալեաթին եւ բժիշկ Նազիմին ու դատապարտել նրանց մահապատժի: Բացի այդ, դատարանում ներկա մեղադրյալներից երեքը կախաղանի միջոցով մահապատժի են դատապարտվել: Մեղադրական ակտերը եւ նիստերի արձանագրությունները հիմնականում մատչելի չեն Ժամանակակից հետազոտողների համար, թուրքական հեղինակների աշխատանքները, որոնք վերլուծում են տրիբունալի նյութերը, բացառելով հազվագյուտ հղումները, բացակայում են:
Կառավարության եւ Իթթիհաթի առաջնորդների գործը Հաշվի առնելով Թուրքիայի կենտրոնական իշխանությունների դերը հայերի ոչնչացման գործում, Տրիբունալի հիմնական դատավարության ընթացքում քննվում էին առաջին հերթին հետևյալ պաշտոնատար անձանց գործերը.
1. Մեծ վեզիր Սաիդ Հալիմ փաշա; 2. Մեծ վեզիր Մեհմեդ Թալաաթ; 3. Իթթիհաթի Գլխավոր քարտուղար Միթհաթ Շյուքրյու (թուր. Mithat Sukru);
4. Իթթիհաթի Կենտրոնական կոմիտեի անդամ Քյուչյուք Թալաթ (թուր.՝ Kucuk Talat);
5. Արտաքին գործերի նախարար և Ներկայացուցիչների պալատի նախագահ Հալիլ Մենտեշե (թուր. Halil Mentese); 6. Կուսակցության հիմնական գաղափարախոս Զիա Գյոկալպ (թուր.՝ Ziya Gokalp);
7. Ազգային անվտանգության նախարար Իսմայիլ Ջանբուլաթ (թուր.՝ Ismail Canbulat); 8. Շեյխ-ուլ-իսլամ Մուսա Քյազիմ (թուր. Musa Kazim); 9. Շեյխ-ուլ-իսլամ Մուստաֆա Հայրի (թուր. Mustafa Hayri); 10. ԱԳ նախարար Ահմեդ Նեսիմի (թուր. Ahmet Nesimi); 11.Պարենի նախարար Մուստաֆա Քեմալ (թուր. Mustafa Kemal); 12. "Հատուկ կազմակերպության" պաշտոնյա Քամբուր Աթիֆ (թուր.՝ Kambur Atif);
13. Իթթիհաթի Կենտկոմի անդամ Յուսուֆ Ռիզա (թուր.՝ Yusuf Riza); 14. Զորահրամանատար Էնվեր փաշա (հեռակա կարգով); 15. Երիտթուրքերի կուսակցական առաջնորդ Թալեաթ փաշա (հեռակա կարգով);
16. 4-րդ բանակի հրամանատար Ահմեդ Ջեմալ (հեռակա կարգով); 17."Հատուկ կազմակերպության" ղեկավար Բեհաեդդին Շաքիր (հեռակա կարգով); 18."Հատուկ կազմակերպության" ղեկավար Մեհմեթ Նազիմ (թուր. Mehmet Nazim) (հեռակա); 19. Ազգային անվտանգության ղեկավար Էրզրումլու Ազիզ (թուր. Erzurumlu Aziz) (հեռակա). Մեղադրանք է առաջադրվել նաև երկու կազմակերպության. "Պատասխանատու քարտուղարներին և տեսուչներին", որը կազմակերպել է հայերի տեղահանությունն ու սպանությունները, և սպանությունների համար խմբեր ձևավորող "Հատուկ կազմակերպությանը": Քննության ընթացքում որոշ գործեր հանձնվել են գլխավոր դատախազ Ֆերիդունին։ Մեղադրյալներին պաշտպանում էին 16 փաստաբան՝ իրավաբանների թուրքական ասոցիացիայի նախագահի գլխավորությամբ։ Թուրք պաշտոնյաները մեղադրվում էին կոտորածներ, թալան, դիակների եւ շենքերի այրում, բռնություններ, կազմակերպված ձեւով կատարված խոշտանգումներ իրականացնելու մեջ։ Ըստ մեղադրանքի՝ տեղահանությունը պայմանավորված չէր ռազմական կամ կարգապահական անհրաժեշտությամբ, այլ փաստացի Իթթիհաթի Կենտկոմի փորձ էր վերջնականապես լուծել Հայկական հարցը, ու երկակի բնույթ ուներ՝ արտաքսման պաշտոնական հրահանգներն ու հայերի սպանությունների գաղտնի ցուցումները։ Մեղադրող կողմը նաեւ անձնական հարստացման բազմաթիվ դեպքեր է ներկայացրել որպես հայերի սպանությունների առիթ։ Դատարանին փաստաթղթեր են ներկայացվել Սիրիայի անապատներ և Միջագետք հասած հայազգի տեղահանված քաղաքացիների մնացորդների վերաբերյալ։ Նրանց թիվը հասնում էր 200 հազարի, որոնք հետո ոչնչացվեցին ճանապարհին և Դեր Զորի համակենտրոնացման ճամբարում։
Ըստ մեղադրանքի՝ հայերի սպանությունների մեջ առանցքային դեր է խաղացել "Հատուկ կազմակերպության" ղեկավար Բեհաեդդին Շաքիրը։ Այս կազմակերպության կառուցվածքը եւ գործառույթները հայտնաբերվել են նրա ղեկավարների խաչաձեւ հարցաքննությունների ժամանակ: "Հատուկ կազմակերպությունը" փաստացի բաղկացած էր երկու մասից և աշխատում էր երկու ուղղությամբ՝ արտաքին, ներառյալ լրտեսություն, պարտիզանական գործողություններ և ռազմական հակառակորդների դեմ սաբոտաժ, և ներքին, որը օսմանյան հայերին դիտում էր որպես հակառակորդներ։ "Կազմակերպությունը" հավաքագրել է իր աշխատակիցներին բանտերից ազատ արձակված հանցագործներից։ "Կազմակերպության" կողմից վայրեր ուղարկված կոդավորված հեռագրերը պետք է վերադարձվեին կարդալուց հետո։ Փոստի նախարար Հասիմը (թուր. Hasim) հաստատեց պատերազմի ժամանակ ուղարկված բոլոր ծածկագրերի ոչնչացումը: Շատ գեներալ-նահանգապետեր և բարձրաստիճան քաղաքացիական պաշտոնյաներ, օրինակ՝ Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմին և Էրզրումի նահանգապետ Հասան Թեքսինը, "Հատուկ կազմակերպությունում" խոշոր դերակատարներ էին։ Գնդապետ Ջևադի (թուր. Cevad) ցուցմունքների համաձայն, Ռուսաստանից կրած պարտությունից հետո օսմանյան բանակի ռուսների դեմ պարտիզանական գործողություններն անարդյունավետ եղան և "Կազմակերպության" վերահսկողությունն անցավ Շաքիրին, որն և իրականացրեց հայերի կոտորածը։ Իթթիհաթի կուսակցական բաժանմունքները տեղերում աջակցել են "Հատուկ կազմակերպության" աշխատանքին։
Դատավճիռ
Ուշագրավ մի դրվագ. Անգլիան փորձել է խափանել թուրքական դատարանի նիստը և փրկել հայ ժողովրդի ցեղասպանությունը կազմակերպած հանցագործներին։ Դատարանն իր աշխատանքը սկսել էր 1919 թվականի ապրիլի 27-ին։ Նույն թվականի մայիսի 28-ին Անգլիայի իշխանությունները կազմակերպել էին 77 թուրք հանցագործների առեւանգումը եւ գաղտնի տեղափոխել նրանց Մալթա կղզի, ինչի պատճառով դատարանը ստիպված էր դադարեցնել Հայաստանի դեմ իրականացված հանցագործությունների քննությունը: Սակայն դա էլ հանցագործներին չփրկեց դատավճռից. չնայած բրիտանական իշխանությունների բոլոր ջանքերին, թուրքական դատարանն, այնուամենայնիվ, պատժել է 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներին: 1919 թ. հուլիսի 5-ին հրապարակվեց թուրքական դատարանի դատավճիռը Հայոց Ցեղասպանությունն իրականացրած Թուրքիայի ղեկավարների դեմ: Դատավճռի համաձայն՝ հանցագործությունների փաստացի հեղինակը Իթթիհաթի Գլխավոր ասամբլեան է, որը իրական իշխանությունից հեռացրել Է նախարարների կաբինետը: Դատավճիռը Իթթիհաթին մեղադրում էր Ռուսաստանի դեմ պատերազմ հրահրելու մեջ, ինչի համար "Հատուկ կազմակերպությունը" Կովկասում դիվերսիաներ էր իրականացնում։
Թուրքական դատարանը քննել է հայերի կոտորածը ու եկել այն եզրակացության, որ հանցագործությունը կազմակերպվել եւ իրականացվել է Իթթիհաթի առաջնորդների կողմից: Թուրքիայի իշխող կուսակցության առաջնորդներ Թալեաթ փաշան, Էնվեր փաշան, Ջեմալ փաշան եւ դոկտոր Նազիմը հեռակա կարգով մահապատժի են դատապարտվել: Մյուս մեղադրյալները ազատազրկման տարբեր ժամկետներ են ստացել։
Այսքանից հետո օրինաչափ հարց է ծագում. բա էլ ի՞նչ ճանաչում ենք մենք պահանջում Անկարայից։ Նա վաղուց է ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, նորից ընդգծենք՝ առաջինն աշխարհու'մ։ Ու ոչ թե պարզապես ճանաչել է Հայոց Եղեռնը, այլ խոստովանել է իր մեղքը, համառորեն, նպատակասլացորեն պահանջել է կազմակերպիչներին մահապատժի ենթարկել։ Ի տարբերություն, ասենք, ԱՄՆ-ի, Թուրքիան չի սահմանափակվել բացահայտորեն դեկլարատիվ բնույթ կրող, իրավական ուժ չունեցող հռչակագրի ընդունմամբ: Նա դատական կարգով է պատժել հանցագործներին։ Ուրիշ էլ՞ ինչպիսին կարող է լինել ճանաչումը, եթե ոչ այդպիսին։ Ժողովրդական լեզվով ասած՝ բա ճանաչումը պոզով-պոչով ա՞ լինում:
Ուստի, ելնելով վերոգրյալից, Երեւանն ու հայկական Սփյուռքը Անկարայից անհապաղ պետք է պահանջեն ոչ թե 1915 թվականի Ցեղասպանության ճանաչում, այլ համազգային նյութա-տարածքային փոխհատուցում: Վաղուց արդեն հասունացել է պահը, որ գործի անցնի պրոֆեսիոնալ փաստաբանների թիմը: Իսկ նրանց պակասը հայ ժողովուրդը հաստատ չի զգում...
Վահրամ ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ
"Երրորդ ՈՒժ Պլյուս" անկախ թերթի գլխավոր խմբագիր
"Երրորդ ՈՒժ Պլյուս" թերթը բացվել է արցախցի հայտնի բարերար Լևոն Հայրապետյանի և Վահրամ Աղաջանյանի համատեղ նախաձեռնությամբ և ապօրինաբար փակվել է Սերժ Սարգսյանի ու ՌԴ ԱԴԾ-ի (ФСБ-ի) ջանքերով:
Լուսանկարում. Հռոմի Պապն ու Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը աղավնիներ են բաց թողնում դեպի Արարատ լեռը՝ ամբողջ աշխարհի քրիստոնյաների ու հայերի սրբազան խորհրդանիշը, որն ապօրինաբար գտնվում է Թուրքիայի կազմում...
Երիտթուրքերի դատավարություն (1919-1920 թթ.), Մուդրոսի զինադադարի (1918) կնքումից անմիջապես հետո, համաշխարհային հասարակայնության ճնշման տակ, թուրքական նոր կառավարությունը որոշեց պատասխանատվության ենթարկել Թուրքիան պատերազմի մեջ ներքաշած և հայերի ցեղասպանությունը կազմակերպած մեղավորներին։
На протяжении долгих десятилетий официальный Ереван и армянская диаспора требуют от властей Турции признать Геноцид армянского народа 1915 года. Но почему-то замалчивается тот неоспоримый факт, что Турция давным-давно признала Геноцид армян, причем сделала это первой в мире - 5 июля 1919 года! То, что власти современной Турции предпочитают не вспоминать об этом, более чем понятно. Но вот почему об этом не вспоминают Ереван и диаспора, мягко говоря, не совсем ясно. Армянская газета "Третья Сила Плюс" предлагает нашим соотечественникам не забывать о важнейших фактах истории, не ограничиваться зачастую символическими церемониями в память о жертвах Геноцида 1915 г. и бороться за свои права грамотно и всерьез.
Итак, немного истории
В 1919-1920 годах Военный трибунал Османской империи рассмотрел судебные дела об участии руководства правящей партии Турции «Единение и Прогресс» (Иттихат вя Теракки - Ittihad ve Terakki) в массовых убийствах армян и греков, в нарушении Конституции и спекуляции в военное время.
В 1915 году в условиях Первой мировой войны в Османской империи была проведена кампания массового уничтожения армян, трактуемая большинством историков как геноцид. При фактической поддержке Германии, бывшей во время войны союзницей Османской империи, младотурецкое правительство организовало депортацию армянского населения Османской империи, приведшую к массовой гибели армян и фактическому уничтожению армянской общины Турции. 24 мая, буквально сразу же, всего через несколько недель после начала резни армян, правительства Франции, России и Англии заявили о своем намерении осуществить судебное преследование турецких преступлений. В совместном заявлении было сказано: "В связи с недавними новыми преступлениями Турции против человечности и цивилизации, союзные правительства публично объявляют Блистательной Порте (Османскому правительству), что она несет личную ответственность за эти преступления, включая всех членов османского правительства и их агентов, которые участвуют в массовых убийствах". Это был первый случай в истории международного права, когда был использован термин "преступления против человечности". Мазхарская следственная комиссия и создание Трибунала После поражения Османской империи в 1918 году, Мудросского перемирия и оккупации Константинополя силами Антанты страны-победители потребовали от Турции наказать виновных в преступлениях против военнопленных и армян. Отдельную позицию занимала Британия, в основном настаивавшая в первую очередь на наказании за жестокое отношение к британским военнопленным и только потом за уничтожение армян. К началу работы трибунала основные руководители Иттахата Талаат паша, Энвер паша, Ахмед Джемаль, Шакир, доктор Назим, Бедри и Азми (тур. Cemal Azmi) бежали за пределы Турции. Правительство Тевфик-паши решило, не дожидаясь международного суда, расследовать эти преступления в национальных судах. 23 ноября 1918 года султан Мехмед VI создал правительственную следственную комиссию, председателем которой был назначен Гасан Мазхар-бей. Комиссия приступила к расследованию преступлений османских должностных лиц, совершенных прежде всего против представителей армянского населения. Мазхар-бей потребовал от губернаторов провинций предоставить все телеграммы с приказами о депортации и убийствах армян. Несмотря на инструкции уничтожать оригиналы приказов после прочтения, некоторые должностные лица сохранили телеграммы и комиссия смогла получить их. Формирование Военного трибунала, расследующего преступления младотурок, стало продолжением работы мазхарской комиссии, и 16 декабря 1918 года султан официально учредил такие трибуналы. Было создано три военных трибунала и десять судебных органов в провинциях. Работа Трибунала Всего было проведено четыре судебных заседания: подкомиссия Парижской мирной конференции, британский трибунал в Константинополе и два турецких разбирательства.16 декабря 1918 года был учрежден Специальный военный трибунал и в начале1919 года по специальному указу были произведены многочисленные аресты подозреваемых в высылке и резне (тур. tehcir ve taktil). Состав Трибунала несколько раз менялся, чтобы дать возможность обвиняемым уйти от наказания. Не было принято предложение турецкого правительства включить в Трибунал представителей нейтральных стран. Наиболее важные слушания проходили по событиям в Йозгате (5 февраля - 7 апреля), Трапезунде (26 марта - 15 мая), по лидерам Иттихата (28 апреля - 17 мая) и кабинету министров (3 - 25 июня 1919 года). Были подготовлены слушания по событиям в Адане, Алеппо, Битлисе, Диарбекире, Эрзеруме, Мараше и Ване. Однако 11 августа 1920 года новое кемалистское правительство распустило суды. Работа Трибунала обеспечивалась двумя комиссиями. Комиссия Пятого комитета парламента опросила тринадцать министров, двух шейх-уль-исламов и исследовала множество документов, касающихся резни армян. Эта комиссия не закончила свою работу и не опубликовала выводов, после перерыва в работе парламента ее материалы были переданы трибуналу. Комиссия Мазара (названа по имени чиновника албанского происхождения) включала в том числе двух турецких гражданских инспекторов, судью армянского происхождения, и была наделена широкими полномочиями в расследование должностных преступлений. Ею также была исследована многочисленная корреспонденция из мест высылки и резни армян. 3 мая 1919 года генеральный прокурор уведомил Трибунал, что в ходе расследования ему стали известны новые доказательства, что убийства армян в столице и на периферии совершались в основном организованным способом (тур. teskilati murettebe ile). Новое обвинительное заключение, предложенное прокурором, включало обвинение в уничтожении всех людей, "составляющих обособленное сообщество". Согласно новому предложению, депортации не были продиктованы военной необходимостью или дисциплинарными причинами, а были задуманы центральным комитетом Иттихата, и их последствия ощущались в каждом углу Османской империи (тур. Memaliki Osmaniyenin hemen её tarafnda). В доказательствах Трибунал в основном опирался на документы, а не на свидетельские показания. Трибунал посчитал доказанным факт организованного убийства армян лидерами Иттихата (тур. taktil cinayeti). Трибунал также признал отсутствующих на суде Энвера, Джемаля, Талаата и доктора Назима виновными и приговорил их к смертной казни. Из присутствующих на суде обвиняемых трое были приговорены к смертной казни через повешение. Обвинительные акты и протоколы заседаний в основном не доступны для современных исследователей, работы турецких авторов, анализирующих материалы Трибунала, исключая редкие ссылки, отсутствуют. Дело кабинета министров и лидеров Иттихата По ключевому разбирательству Трибунала, рассмотревшего роль центральных властей Турции в уничтожении армян, проходили: 1. Великий визирь Саид Халим-паша; 2. Великий визирь Мехмед Талаат; 3. Генеральный секретарь Иттихата Митхат Шюкрю (тур. Mithat Sukru); 4. Член Центрального комитета Иттихата Кючюк Талат (тур. Kucuk Talat); 5. Министр иностранных дел и президент палаты представителей Халил Ментеше (тур. Halil Mentese); 6. Партийный идеолог партий Зия Гёкальп (тур. Ziya Gokalp); 7. Глава министерства национальной безопасности Исмаил Джанбулат (тур. Ismail Canbulat); 8. Шейх-уль-ислам Муса Кязым (тур. Musa Kaz?m); 9. Шейх-уль-ислам Мустафа Хайри (тур. Mustafa Hayri); 10. Министр иностранных дел Турции Ахмед Несими (тур. Ahmet Nesimi); 11. Министр продовольствия Мустафа Кемаль (тур. Mustafa Kemal); 12. Чиновник "Специальной организации" Камбур Атиф (тур. Kambur Atif); 13. Член ЦК Иттихата Юсуф Риза (тур. Yusuf Riza); 14. Военачальник Энвер-паша (заочно); 15. Партийный лидер младотурков Талаат-паша (заочно); 16. Командующий 4-й армией Ахмед Джемаль-паша (заочно); 17. Руководитель "Специальной организации" Бехаэддин Шакир (заочно); 18. Руководитель "Специальной организации" Мехмет Назим (тур. Mehmet Nazim) (заочно); 19. Глава национальной безопасности Эрзурумлу Азиз (тур. Erzurumlu Aziz) (заочно). Обвинение было также предъявлено двум организациям: "Ответственным секретарям и инспекторам", осуществивших депортацию и убийства армян и "Специальной организации", формирующей группы для убийств. В процессе рассмотрения некоторые дела были переданы генеральному прокурору Феридуну. Обвиняемых защищали шестнадцать адвокатов во главе с президентом турецкой ассоциации юристов. Обвиняемым инкриминировались резня, грабеж, сжигание трупов и зданий, насилие, пытки, совершенные организованным способом. Согласно обвинению, депортация не была обусловлена военной или дисциплинарной необходимостью, а фактически являлась попыткой ЦК Иттихата окончательно решить Армянский вопрос, и имела двойной характер: официальные инструкции по депортации и секретные указания по убийствам армян. Обвинение также приводило многочисленные случаи личного обогащения как повод для убийств армян. Суду были предоставлены документы об остатках армянских конвоев, дошедших до пустынь Сирии и Месопотамии. Численность дошедших оценивалась в 150-200 тысяч человек, которые затем были уничтожены по дороге и в концлагере Дер-Зора. Согласно обвинению, ключевую роль в убийствах армян играл руководитель "Специальной организации" Бехаэддин Шакир. Структура и функции этой организации были выявлены во время перекрестных допросов её руководителей. "Специальная организация" фактически состояла из двух частей и работала в двух направлениях: внешнее, включающее шпионаж, партизанские действия и саботаж против военных противников, и внутреннее, рассматривающее османских армян как противников. Организация вербовала своих сотрудников из выпущенных на свободу преступников. Шифрованные телеграммы, направляемые организацией на места, должны были быть возвращены обратно после прочтения. Министр почты Хасим (тур. Hasim) подтвердил уничтожение всех шифрограмм, посланных во время войны. Многие генерал-губернаторы и высокопоставленные гражданские чиновники, например, губернатор Трапезунда Джемал Азми и губернатор Эрзерума Хасан Техсин, являлись также крупными функционерами в "Специальной организации". Согласно показаниям полковника Джевада (тур. Cevad), после поражения османской армии от России, партизанские действия против русских оказались неэффективными и контроль в организации перешел к Шакиру, осуществившему резню армян. Партийные отделения Иттихата на местах оказывали содействие работе "Специальной организации". Приговор
Примечательная деталь: Англия попыталась сорвать заседание турецкого суда и спасти преступников, организовавших Геноцид армянского народа. Суд начал свою работу 27 апреля 1919 года. 28 мая того же года власти Англии организовали похищение 77 турецких преступников и тайно доставили их на остров Мальта, из-за чего суд был вынужден приостановить рассмотрение преступлений против Армении. Но и это не спасло преступников от приговора: несмотря на все усилия британских властей, турецкий суд все же наказал организаторов Геноцида армян 1915 года.
5 июля 1919 года был оглашен приговор турецкого суда против руководителей Турции, осуществивших Геноцид армян. Согласно приговору, фактическим автором преступлений являлась Генеральная Ассамблея правящей партии Турции - Иттихата, отстранившая от реальной власти кабинет министров. Приговор обвинял Иттихат в провоцировании войны с Россией, для чего "Специальной организацией" совершались диверсии на Кавказе.
Турецкий суд рассмотрел резню армян и пришел к выводу что она была организована и выполнена лидерами Иттихата. Лидеры правящей партии Турции - Талаат-паша, Энвер-паша, Джемаль-паша и доктор Назим - были заочно приговорены к смертной казни. Другие обвиняемые получили различные сроки тюремного заключения.
После всего этого возникает закономерный вопрос: какого еще признания мы требуем от Анкары? Она давно признала Геноцид армян, снова подчеркнем - первой в мире! И не просто признала, а настойчиво, целенаправленно требовала наказания его организаторов через смертную казнь! В отличие, скажем, от США, Турция не ограничилась ничего не значащей декларацией, не имеющей юридической силы, она наказала преступников в судебном порядке! Каким еще может быть признание, если не таким?
Посему, исходя из вышеизложенного, Ереван и армянская диаспора должны требовать от Анкары не признания Геноцида 1915 года, а незамедлительного общенационального возмещения ущерба, территориально-материальной компенсации. Давно настала пора, чтобы в дело вступила команда профессиональных адвокатов. А их среди армян более чем достаточно...
Записал Ваграм АГАДЖАНЯН
Главный редактор независимой газеты "Третья Сила Плюс", незаконно закрытой усилиями экс-президента Армении Сержа Саркисяна и ФСБ РФ
VAHRAM AGHAJANYAN: "TURKEY IS THE FIRST COUNTRY IN THE WORLD TO RECOGNIZE THE ARMENIAN GENOCIDE"
This happened in 1919. July 5...
For decades, official Yerevan and the Armenian Diaspora have been demanding that the Turkish authorities recognize the Armenian Genocide of 1915. But for some reason, the irrefutable fact that Turkey has long recognized the Armenian Genocide, and made it the first in the world - on July 5, 1919, is being kept silent. The fact that the authorities of modern Turkey prefer not to remember this is more than understandable. But that's why Yerevan and the Diaspora don't remember it, to put it mildly, not so clear. The Armenian newspaper "Third Force Plus" invites our compatriots not to forget the most important facts of history, not to limit themselves to the events of 1915. Very often with symbolic ceremonies dedicated to the memory of the victims of the Armenian Genocide, and begin a competent and serious struggle for the restoration of their own rights.
So, a little history
In 1919-1920 the Military Tribunal
of the Ottoman Empire considered the court cases of the leadership of the
ruling party of Turkey "Unity and Progress" ("Ittihat ve
Terakki" - "Ittihad ve Terakki") on the mass killings of
Armenians and Greeks, violation of the Constitution and abuses during the war.
In 1915, a mass massacre of Armenians
took place on the territory of the Ottoman Empire, which most historians
interpret as genocide. With the actual assistance of the Ottoman Empire's ally
Germany, the Young Turk government organized the eviction of the peaceful
Armenian population of the country, which led to the mass extermination of
Armenians and the actual destruction of the Armenian community of Turkey.
On May 24, just a few weeks after the
massacre of Armenians, the Governments of France, Russia and England announced
their intention to prosecute Turkish crimes. In a joint statement, Russia,
France and the United Kingdom described what was committed against Armenians in
the Ottoman Empire as a "crime against humanity and civilization" and
established personal responsibility against the Turkish authorities for organizing
mass killings of Armenians.
The Mazhar Commission of Inquiry and
the establishment of the Tribunal
After the defeat of the Ottoman
Empire in 1918, the Mudros Truce and the occupation of Constantinople by the
Entente forces, the victorious countries demanded that Turkey punish those
responsible for crimes against prisoners of war and Armenians. A separate
position was taken by Britain, which mainly insisted first of all on punishment
for the cruel treatment of British prisoners of war and only then for the
extermination of Armenians. By the beginning of the tribunal's work, the main
leaders of Ittahat Talaat Pasha, Enver Pasha, Ahmed Jemal, Shakir, Dr. Nazim,
Bedri and Azmi (tur. Cemal Azmi) had fled outside Turkey.
The Government of Tevfik Pasha
decided, without waiting for the international court, to investigate these
crimes in national courts. On November 23, 1918, Sultan Mehmed VI created a
government commission of inquiry, whose chairman Hasan Mazhar Bey was
appointed. The Commission has begun to investigate the crimes of Ottoman
officials committed primarily against representatives of the Armenian
population. Mazhar Bey demanded that the provincial governors provide all
telegrams with orders for the deportation and murder of Armenians. Despite
instructions to destroy the original orders after reading, some officials kept
the telegrams and the commission was able to receive them.
The formation of a Military tribunal
investigating the crimes of the Young Turks was a continuation of the work of
the Mazhar commission, and on December 16, 1918, the Sultan officially
established such tribunals. Three military tribunals and ten judicial bodies
were established in the provinces.
The work of the Tribunal
In total, four court sessions were
held: the Paris Peace Conference sub-commission, the British tribunal in
Constantinople and two Turkish trials.On December 16, 1918, a Special military
tribunal was established and at the beginning of 1919, by a special decree,
numerous arrests were made of suspects in the expulsion and massacre (tur.
tehcir ve taktil). The composition of the Tribunal has changed several times to
allow the accused to escape punishment. The proposal of the Turkish Government
to include representatives of neutral countries in the Tribunal was not
accepted. The most important hearings were held on the events in Yozgat
(February 5 - April 7), Trebizond (March 26 - May 15), on the leaders of
Ittikhat (April 28 - May 17) and the Cabinet of Ministers (June 3 - 25, 1919).
Hearings were prepared on the events in Adana, Aleppo, Bitlis, Diarbekir,
Erzurum, Marash and Van. However, on August 11, 1920, the new Kemalist
government dissolved the courts.
The work of the Tribunal was provided
by two commissions. The Commission of the Fifth Committee of the Parliament
interviewed thirteen ministers, two sheikh-ul-Islams and examined many
documents related to the massacre of Armenians. This commission did not finish
its work and did not publish its conclusions, after a break in the parliament,
its materials were transferred to the tribunal. The Mazar Commission (named
after an official of Albanian origin) included two Turkish civil inspectors, a
judge of Armenian origin, and was given broad powers to investigate official
crimes. She also investigated numerous correspondence from the places of
expulsion and massacre of Armenians.
On May 3, 1919, the Prosecutor General
notified the Tribunal that during the investigation he had learned new evidence
that the killings of Armenians in the capital and in the periphery were
committed mainly in an organized way (tur. teskilati murettebe ile). The new
indictment proposed by the prosecutor included an accusation of the destruction
of all people "constituting a separate community." According to the
new proposal, the deportations were not dictated by military necessity or
disciplinary reasons, but were conceived by the central committee of Ittihat,
and their consequences were felt in every corner of the Ottoman Empire (tour.
Memaliki Osmaniyenin hemen her tarafnda). In the evidence, the Tribunal relied
mainly on documents, not on witness testimony. The Tribunal found proven the fact
of the organized murder of Armenians by the leaders of Ittikhat (tur. taktil
cinayeti). The Tribunal also found Enver, Jemal, Talaat and Dr. Nazim, who were
absent from the trial, guilty and sentenced them to death. Of the defendants
present at the trial, three were sentenced to death by hanging. Indictments and
minutes of meetings are mostly not available to modern researchers, the works
of Turkish authors analyzing the materials of the Tribunal, excluding rare
references, are absent.
The case of the Cabinet of Ministers
and leaders of Ittihat
The key proceedings of the Tribunal,
which examined the role of the central authorities of Turkey in the
extermination of Armenians, were:
1. Grand Vizier Said Halim Pasha;
2. Grand Vizier Mehmed Talaat;
3. General Secretary of Ittihat
Mithat Sukru (in Turkish Mithat Sukru);
4. Member of the Central Committee of
Ittikhat Kucuk Talat (in Turkish Kucuk Talat);
5. Minister of Foreign Affairs and
President of the House of Representatives Halil Mentese (in Turkish Halil Mentese);
6. Party ideologist of the parties
Ziya Gokalp (in Turkish Ziya Gokalp);
7. Head of the Ministry of National
Security Ismail Janbulat (in Turkish Ismail Canbulat);
8. Sheikh-ul-Islam Musa Kazim (in
Turkish Musa Kaz?m);
9. Sheikh-ul-Islam Mustafa Hayri (in
Turkish Mustafa Hayri);
10. Turkish Foreign Minister Ahmed
Nesimi (in Turkish Ahmet Nesimi);
11. Minister of Food Mustafa Kemal (in
Turkish Mustafa Kemal);
12. Official of the "Special
Organization" Kambur Atif (in Turkish Kambur Atif);
13. Member of the Central Committee
of Ittikhat Yusuf Riza (in Turkish Yusuf Riza);
14. Military Commander Enver Pasha
(in absentia);
15. Party leader of the Young Turks
Talaat Pasha (in absentia);
16. Commander of the 4th Army Ahmed
Jemal Pasha (in absentia);
17. Head of the "Special
Organization" Behaeddin Shakir (in absentia);
18. Head of the "Special
Organization" Mehmet Nazim (in Turkish Mehmet Nazim) (in absentia);
19. Head of National Security
Erzurumlu Aziz (in Turkish Erzurumlu Aziz) (in absentia).
Charges were also brought against two
organizations: "Responsible Secretaries and inspectors" who carried
out the deportation and murder of Armenians and a "Special
organization" forming groups for the killings.
In the process of consideration, some
cases were transferred to the Prosecutor General Feridun. The defendants were
defended by sixteen lawyers led by the President of the Turkish Bar
Association. The accused were charged with massacre, robbery, burning of
corpses and buildings, violence, torture committed in an organized way.
According to the prosecution, the deportation was not due to military or
disciplinary necessity, but in fact was an attempt by the Central Committee of
Ittikhat to finally resolve the Armenian issue, and had a double character:
official instructions on deportation and secret instructions on the killings of
Armenians. The prosecution also cited numerous cases of personal enrichment as
a reason for the killings of Armenians. The Court was provided with documents
about the remnants of Armenian convoys that reached the deserts of Syria and
Mesopotamia. The number of survivors was estimated at 150-200 thousand people,
who were then destroyed on the road and in the concentration camp of Der-Zora.
According to the prosecution, the
head of the "Special Organization" Behaeddin Shakir played a key role
in the killings of Armenians. The structure and functions of this organization
were revealed during cross-examinations of its leaders. The "special
Organization" actually consisted of two parts and worked in two
directions: external, including espionage, guerrilla actions and sabotage
against military opponents, and internal, considering the Ottoman Armenians as
opponents. The organization recruited its employees from released criminals.
Encrypted telegrams sent by the organization to the places had to be returned
back after reading. The Minister of Post Hasim (tur. Hasim) confirmed the
destruction of all cipher messages sent during the war. Many governors-general
and high-ranking civil officials, for example, the Governor of Trebizond Jemal
Azmi and the Governor of Erzurum Hassan Tehsin, were also major functionaries
in the "Special Organization". According to the testimony of Colonel
Djevad (tour. Cevad), after the defeat of the Ottoman army from Russia, the
guerrilla actions against the Russians proved ineffective and control in the
organization passed to Shakir, who carried out the massacre of Armenians. The
party branches of the Ittikhat on the ground assisted the work of the
"Special Organization".
Verdict
A remarkable detail: England tried to
disrupt the meeting of the Turkish court and save the criminals who organized
the Genocide of the Armenian people. The Court began its work on April 27,
1919. On May 28 of the same year, the British authorities organized the
abduction of 77 Turkish criminals and secretly brought them to the island of
Malta, which forced the court to suspend consideration of crimes against
Armenia. But even this did not save the criminals from the verdict: despite all
the efforts of the British authorities, the Turkish court still punished the
organizers of the Armenian Genocide of 1915.
On July 5, 1919, the verdict of the
Turkish court was announced against the leaders of Turkey who carried out the
Armenian Genocide. According to the verdict, the actual author of the crimes
was the General Assembly of the ruling party of Turkey - Ittihat, which removed
the Cabinet of Ministers from real power. The verdict accused Ittikhat of
provoking a war with Russia, for which a "Special organization"
carried out sabotage in the Caucasus.
The Turkish court examined the
massacre of Armenians and concluded that it was organized and carried out by
the leaders of Ittihat. The leaders of Turkey's ruling party - Talaat Pasha,
Enver Pasha, Cemal Pasha and Dr. Nazim - were sentenced to death in absentia.
Other defendants received various prison terms.
After all this, a natural question
arises: what other recognition do we demand from Ankara? Turkey recognized the
Armenian Genocide long ago, and we emphasize again - the first in the world!
And not just recognized, but persistently, purposefully demanded the punishment
of its organizers through the death penalty! Unlike, say, the United States,
Turkey did not limit itself to a meaningless declaration that has no legal
force, it punished criminals in court! What else can a confession be, if not
like this?
Therefore, proceeding from the above,
Yerevan and the Armenian Diaspora should demand from Ankara not recognition of
the Genocide of 1915, but immediate nationwide compensation for damage,
territorial and material compensation. The time has long come for a team of
professional lawyers to step in. And there are more than enough of them among
the Armenians...
Vahram AGHAJANYAN
Stepanakert, Republic of Artsakh
Editor-in-chief of the independent
newspaper "Third Force Plus", illegally closed by the efforts of
ex-President of Armenia Serzh Sargsyan and the FSS of the Russian Federation
Based on the materials of Armenian and foreign media
Комментариев нет:
Отправить комментарий